LIBRI I JAVËS/ARTI I ROMANIT-MILAN KUNDERA

May 22, 2022May 22, 2022 user 1

Trashëgimi e kasnisur e Servantesit

Me 1935, tre vjet përpara se të vdiste, Edmund Husserl mbajti, në Vjenë dhe në Pragë, konferenca të famshme mbi Krizën e humanitetit evropian. Cilësori, “evropian” tregonte, për Atë, identitetin spiritual (shpirtëror), që shtrihej përtej Evropës gjeografike (në Amerikë, për shembull), dhe që kishte lindur me filozofinë e vjetër greke.

Kriza e identitet shpirtëror, sipas tij, për të parën herë në histori, prek botën (botën në tërësinë e saj) si një çështje që kërkonte zgjidhje. Pyetjet, që bëheshin me këtë rast, nuk kishin për qëllim të kënaqnin këtë apo atë nevojë praktike, por sepse “pasioni i njohjes kishte pushtuar njerinë”. Kriza, për të cilën fliste Husserl-i, paraqitej aq e thellë, saqë ai pyeste nëse Evropa ishte akoma e vetmja në të cilën identiteti mbijetonte. Rrënjët e krizës, ai besonte se i shihte në fillim të Kohëve moderne, tek Galileu dhe Dekarti, në karakterin e njëanshëm të shkencës evropiane, që e kishte reduktuar botën ne një objekt të thjeshtë të zbulimit teknik dhe matematik, dhe kishte përjashtuar nga horizonti i vet mënyrën konkrete te jetës dei Lebenswelt, siç thuhej.

Zhvillimi i vrullshëm i shkencave e futi njerine në tunelet e disiplinave të specializuara. Sa më tepër përparonte në diturinë e vet, aq më shumë humbiste nga perceptimi i gjithësise dhe i vetvetes, duke u zhytur në një mjegullirë të dendur, që Heidegger, dishepull i Husserli-t, e quante me nje formulë të bukur dhe pothuajse magjike “harresa e qenies”. I lartësuar, dikur, nga Dekarti “si mjeshtër dhe zoterues i natyrës”, njeriu u bë një send i thjeshtë për forcat (ato të teknikës , të politikës apo të historisë), të cilat e tejkaluan dhe u bënë zotëruese të tij. Për këto, forcat që u përmenden me lart, qenia e tij konkrete, mënyra e tij e jetës u eklipsua dhe u mbulua me harresë.

Megjithatë besoj se do të ishte naivitet ta quaje ashpersine e këtij vështrimi të matur, mbi Kohët moderne, si një dënim të thjeshtë. Unë shpesh mendoj se dy filozofët e mëdhenj (të përmendur më lart) kanë zbuluar ambiguitetin e kësaj epoke që është rënia dhe përparimi në të njëjtën kohë dhe, që, gjithçka, që është njerëzore, e përmban farën e fundit të vet. që në lindje. Ky ambiguitet, gjithë

sesi, nuk më pengon mua të vështroj përtej katër shekujve të fundit, me të cilët e ndiej veten të lidhur jo si filozof, por si romancier. Në fakt, për mua, themeluesi i Kohëve moderne nuk është vetëm Dekarti por dhe Servantes. Kete të fundit, dy fenomenologët (Heidegger dhe Husserl) nuk kanë denjuar ta marrin në konsideratë, kur japin gjykimet e tyre për Kohët moderne. Por, nëse është e vërtetë, që filozofët dhe shkencëtarët kanë lënë mënjanë në gjykimet e tyre qenien njerëzore, Servantesi, më një art të madh evropian ka zhbiruar këtë “qenie të harruar”. Ja, këtë unë kam deshirë ta nënvizoj me forcë.

Në fakt, të gjitha temat e mëdha ekzistenciale që Heidegger, analizon te Qenia dhe kohët, gjykimet e lëna pas dore për gjithe filozofinë evropiane pararendëse, kanë qenë të zbuluara, të ndriçuara nga katër shekujt e romanit evropian. Hap pas hapi, romani ka zbuluar me mënyrën e vet, me logjikën e vet, aspekte të ndryshme të qenies; me bashkëkohësinë e Servantesit ai pyet se çfarë është aventurë; me Samuel Richardson, ai fillon te hetojë atë që rrëshqet në brendësi, duke zbuluar jetën sekrete të ndjenjave; me Balzakun ai zbulon rrënjët e njeriut në histori; me Floberin ai eksploron “tokën”, deri atëhere të panjohur, të njëzetekatërorëshit; me Tolstoin ai mbështetet mbi ndërhyrjet ne irracionalen e vendimeve dhe sjelljeve njerëzore. Romani zhbiron kohët; çastet e pakapshme të së shkuarës me Marcel Proust-in, çastet e pakapshme të së tashmes me James Joyci-n. Ai heton me Thomas Mann-in rolin e miteve që vijnë nga themeli i kohëve duke na ndihmuar në ecjen tonë. Dhe të tjera dhe të tjera. Romani shoqëron njerinë në mënyrë të pandërprerë dhe besnikërisht që nga fillimi i Kohëve moderne. “Pasioni i njohjes” (atë që Husserl e quan si esencën e spiritualitetit evropian) është bërë një nga zotëruesit e romanit, me qëllim që të vëzhgoje me përimtësi jetën konkrete të njeriut dhe ta marrë në mbrojtje atë kundër “harrimit të qenies”; për ta fokusuar “universin e jetës” përmes një ndriçimi të vazhdueshëm. Parë në këtë këndvështrim, unë e kuptoj këmbënguljen e Hermann Broch-ut në përkufizimin e romanit. Ai porosiste vazhdimisht: “Zbulimi i asaj që vetëm romani mund ta realizojë; kjo është e vetmja arsye që përligj qenien e tij si burim i ndërgjegjes njerëzore. Romani, që nuk zbulon një pjesë të qenies, deri atëhere të panjohur, është imoral. Njohja është i vetmi moral i romanit”. Unë do të shtoja akoma mbi këtë përkufizim: romani është vepra e Evropës; zbulimet e realizuara, në gjuhë të ndryshme të Evropës, janë pjesë e qytetërimit të përbashkët të saj. Procesi i vazhdueshëm i zbulimeve dhe jo thjesht përllogaritja e asaj, që është shkruar, përbën historinë e romanit evropian. Kjo e kuptuar jo në kontekstin supernacional të vlerës së një vepre (d.m.th. të asaj që ajo përcjell me zbulimin e saj), por të këndvështrimit dhe ndriçimeve të veçanta.

Kur Zoti braktisi ngadalë vendin nga ku ai kishte dirigjuar Universin dhe rendin e tij të vlerave, duke ndarë të mirën nga e keqja, dhe duke i dhënë një kuptim çdo gjëje, Don Kishoti doli nga shtëpia e tij; por nuk ishte ende në gjendje për të njohur botën. Ky, në mungesë të Gjyqit Suprem, u ndodh papritmas ne një ambiguitet të frikshëm. E vërteta e vetme absolute u shkalafis në disa të vërteta relative, vepër kjo e njeriut. Kështu, bota e Kohëve moderne lindi, dhe bashkë me të edhe romani me imazhin dhe modelin e tij.

Me Dekartin unë njoha egon që mendon, si themelinë e gjithçkaje, e gjendur vetëm përballë universit, qëndrim që Hegeli me të drejtë e gjykon si heroike. Me Servantesin unë njoha botën si ambigeuitet, duke pasur përballë, në vend të një të vërtete të vetme absolute, një “filxhan” me të vërteta relative, të vërteta të sendërtuara në “egon imagjinare” të quajtur personazh, duke zotëruar si siguri të vetme “diturinë e pasigurisë”, që vlerëson së tepërmi një forcë që s’është më zotëruese.

Çfarë dëshiron të thotë romani i madh i Servantesit? Ekziston një letërsi e bujshme me këtë subjekt. Atë që mëton të shikojë në këtë roman kritika racionaliste, është idealizmi i vagëlluar i Don Kishotit. Ka të tjerë që shohin tek ai teprinë e një idealizmi të veçantë. Këto interpretime janë që të dyja të gabuara; dëshirojnë të gjejnë në themel të romanit jo një pyetje, por një parti pris moral. Njeriu dëshiron një botë në të cilën e mira dhe e keqja të jenë qartësisht të diktueshme, sepse është e lindur dhe e paepur dëshira e tij që të gjykojë përpara se të njohë një dukuri.

Mbi këtë dëshirë janë ngritur themelet e religjoneve dhe ideologjive. Ato nuk mund të këshillohen me romanin, në qoftëse e përkthejnë gjuhën e tij të relativitetit dhe të ambiguitetit në ligjëratat e tyre apodiktike e dogmatike. Feja dhe ideologjia këmbëngulin vetëm në një arsye; ose Anna Karenina është viktimë e një tirani (despoti) mendjengushtë, ose Karenina është viktimë e një femre imorale, ose më mirë është e dërrmuar nga gjyqi i padrejtë; ose më mirë gjyqi thyhen drejtesine hyjnore dhe Karenina është fajtore. Në këte “ose me mire”, “ose më mirë” përmbahet paaftetia për të përballuar relativitetin esencial të qenieve njerëzore, paaftesinë për të parë në sy mungesën e Gjyqit Suprem. Per shkak të kësaj paaftësie, dituria e romanit është e vështirë për t’u pranuar dhe për t’u kuptuar.

Don Kishoti niset për një botë që hapet gjerësisht përpara tij. Ai mundet të hyjë atje lirisht dhe të rikthehet në shtëpinë e vet kur të dojë. Romanet e parë evropianë janë udhëtime përgjatë botës që shfaqet e pafundme.

Fillimi i Zhak Fatalistit i zë befas të dy heronjtë në mes të rrugës; ata nuk dinë as nga vijnë dhe as ku shkojnë. Ata gjenden në një kohë që nuk ka as fillim dhe as fund; në një hapësirë që nuk njeh kufi, në mes të Evropës për të cilën e ardhmja nuk mund të ketë kurrë fund.

Një gjysmë shekulli pas Dideroit, te Balzaku horizonti i largët ka shfaqur një peisazh të tillë, në të cilin kështjellat e fundit moderne nuk janë veçse institucionet shoqërore; policë, gjykates bota e financave; dhe krimi, ushtria, shteti.

Koha e Balzakut nuk njihte dembelizmin e lumtur të Servantesit ose të Dideroit. Ajo udhëtoi me trenin që thirret histori. Eshte vështirë që të hipësh atje, por, njëherazi, ështe po kaq e vështirë të zbresësh. Por, gjithsesi, ky tren nuk ka akoma asgjë te frikshme; ai ka sharmin e duhur dhe të gjithe përgjegjesine se premton aventurat, e bashkë me të edhe “bastunin e marshallit”.

Akoma më vonë, për Emma Bovary, horizonti ngushtohet në të tillë pikë, që shëmbëllen me një avlli. Aventurat zhvendosen në një tjetër kënd të braktisur dhe nostalgjia bëhet e papërballueshme. Pafundësia e humbur e botës së jashtme zëvendësohet nga pafundësia e shpirtit. Iluzioni i madh i njësisë së pazëvendsueshme të individit, është një nga iluzionet evropiane më të bukura në lulëzim e sipër. Por ëndrra mbi pafundësinë e shpirtit humb magjinë e saj në çastin që historia, ose ajo që është e qendrueshme, forca mbinjerëzore e një shoqërie të gjithëpushtetshme, pushton njerinë.

Ajo nuk i premton më atij bastunin e marshallit, por i premton vendin e gjeometrit. Karenina përballë gjykatës, Karenina përballë kështjellës; çfarë të bëjë?! Ja gjëra të mëdha (Në rastin më të keq, mundet ajo të ëndërrojë si dikur Emma Bovary?), ja gracka e situatës është shumë e tmerrshme dhe thith si një aspirator të gjitha mendimet dhe ndjenjat e saj. Ajo nuk mund të mendojë veçse për procesin e saj, dhe për vendin e gjeometrit. Pafundësia e shpirtit, nëse ekziston qoftë dhe tek një njeri, është bërë një shtojcë pothuajse e pavlefshshme për qenien njerëzore.

Lexo më shumë DASH: Ndalimet arbitrare të qytetarëve dhe policëve të Kosovës, veprime përshkallëzuese

Rruga e romanit vizatohet si një histori paralele e Koheve moderne. Nese unë e rrok me një vështrim, ajo më duket çuditërisht e shkurtër dhe e mbyllur. A nuk është kjo arsyeja qe Don Kishoti, vetë ai, pas tre shekujsh udhetim rilind në fshat i maskuar si “gjeometër”? Ai ishte nisur dikur për të zgjedhur aventurat e tij, dhe tani, në këtë fshat, që ndodhet ne këmbët e kështjellës ai nuk ka më ç’të zgjedh. Aventura e eshtë e detyrueshme. Një mosmarrëveshje mizerabël, në administrimin e qëllimit të një gabimi, gjendet në dosjen e tij Lindin pyetjet: A përbën të parën temë të madhe të romani përthyerja e tre shekujve të kaluar në aventurë? A perben kjo aventurë parodinë e pastër? Cili është mesazhi që dëshiron të thotë? Cila rrugë e romanit mbyllet me paradoks? Të gjitha këto mund t’i mendosh. Këto paradokse janë të shumta, nuk është fjala vetëm për një.

Ushtari i mirë, Shvejk mund të jetë romani i madh, i fundit, popullor. Është e çuditshme, që ky roman komik është në të njëjtën kohë një roman i luftës, veprimi i të cilit zhvillohet në ushtri dhe në front. Janë aventurat e tij në luftë, dhe gabimet me dashje që ai bën, të vendosura në situata ekstremisht paradoksale, që e bëjnë atë subjekt të të qeshurit. Te Homeri dhe te Tolstoi, lufta zotëronte një sens tërësisht inteligjent, ajo u bë për Helenën e bukur dhe për Rusinë. Shvejku dhe shokët e tij drejtoheshin për në front pa e ditur përse, dhe ajo që ishte edhe më tronditëse, pa qenë të interesuar. Po kush është, pra, motori i një lufte, nëse nuk është as Helena dhe as Atdheu?! Fare e thjeshtë, që me dashje afirmohet si e tille?! Apo “vullneti i vullnetit për të cilin do të fliste më vonë Heidegger”?! Megjithatë, nuk kanë pasë qenë të fundit, të gjitha luftrat, që janë bërë në të gjitha kohët?! Por këtë herë, këtu, tek Hashek, ajo nuk kërkon gjë tjetër veçse të maskohet me një ligjëratë sadopak të arsyeshme. Askush nuk beson në marifetet e propagandës, përveç atyre që e fabrikojnë. Forca është cullake, aq cullake sa në romanet e Kafkës. Në realitet, gjykata nuk nxori asnjë përfitim material nga ekzekutimi i K., ashtu si kundër kështjella nuk do të gjente asnjë përfitim nga telashet e gjeometrit. Përse Gjermania dje, Rusia sot dëshirojnë të sundojnë botën? Për të qenë më të pasur? Më të lumtur? Jo. Agresiviteti i forcës është përsosmërisht i ç’interesuar dhe i pamotivuar. Ai s’do gjë tjetër veç vetvetes. Ai është një irracionalitet i pastër.

Kafka dhe Hashek përballen, pra, me këtë paradoks të hatashëm: gjatë epokës së Kohëve moderne, arsyeja karteziane gërryente njëra pas tjetrës vlerat e trashëguara nga Mesjeta. Por në çastin e fitores së plotë të arsyes, çfarë ishte irracionale iu nënshtrua një procesi rivlerësimi përmes debateve të shumta, sepse dihet që çdo sistem vlerash të përbashkëta, që kërkon të zotërojë skenën e botës, nuk mund të realizohet pa pengesa. Ky paradoks, i nxjerrë në dritë mjeshtërisht te Somnambules e Hermann Broch, është një nga ata që unë do të doja të quaja të fundit. Pa dyshim që ka edhe të tjerë. Për shembull: Kohët moderne kultivuan ëndrrën e një humaniteti që, i motivuar në qytetërime të ndryshme, bukur të dalluar, do të gjente në të unitetin, dhe bashkë me të paqen e përjetshme. Në kohën e sotme, historia e planetit realizoi më në fund një të tërë të pandalshme; por është lufta e zhvilluar në vende të ndryshme, dhe e përhershme, që realizoi dhe siguroi këtë unitet të humanitetit, të ëndërruar përgjatë shumë kohëve. Uniteti i humanitetit është tregues që bën thirrje: Asnjëri nuk mund të arratiset asgjëkundi.

Konferencat, në të cilat Husserl-i fliste për krizën e Evropës dhe per mendësinë e zhdukjes së humanitetit evropian, qenë testamenti i tij filozofik. Pikëpamjet e veta ai i shqiptoj fillimisht në dy kryeqytete të Evropës qendrore. Kjo rastësi shprehte nje domethënie të thellë. Në fakt, në Evropën qendrore ndodhi që, për herë të parë në historinë e vet moderne, Perëndimi mundi të shihte vdekjen e Perëndimit, ose më saktësisht, cungimin e vetë asaj që ndodhi kur Varshava, Budapesti dhe Praga u gëlltitën nga Perandoria ruse. Kjo fatkeqësi qe shkaktuar nga Lufta e Parë Botërore, që e shpërthyer nga Perandoria e Habsbourg-ve, e çoi drejt fundit vetë këtë perandori, dhe çekuilibroi përgjithmonë Evropën e dobësuar. Të fundmet kohë të qeta, në të cilat vetëm sa ishin luftuar mostrat e shpirtit të tij, kohët e Joyce-it dhe të Proust-it, kishin kaluar.

Në romanet e Kafkës, të Hashekut, të Musilit, të Broch-ut, fantazma jetonte në fasadë dhe quhej Histori; ajo nuk i ngjante më lëvizjes së aventurierëve; ajo është impersonale, e paqeverisshme, e pallogaritshme, e pakuptueshme; dhe asnjen nuk e braktisi. Është ndërkoha (të nesërmen e Luftës së ’14) kur plejada e romancierëve të mëdhenj të Evropës qendrore panë, prekën, ndienë paradokset e fundit të Kohëve moderne.

Por nuk duhet që romanet e tyre të lexohen si një profeci sociale dhe politike, si një Orwell të parakohshëm. Atë që na tha Orwelli permes romaneve, mundet të na i kishte kumtuar me mirë (ose shumë më mirë) në nje ese ose ne nje pamflet. Nga ana tjetër, këta romancierë zbuluan “atë që vetëm romani mund të zbulojë”. Ata treguan se si, në rrethanat e paradokseve të fundit, të gjitha kategoritë ekzistenciale ndërrojnë menjëherë kuptim. Çfarë është aventura në qoftë se liria e veprimit të një K. është thjesht iluzive?! Çfarë është e ardhmja në qoftë se intelektualët e Njeriut pa cilësi, që nuk kanë as më të voglin dyshim për luftën; që, nesër, të mund ta pastrojnë jetën e tyre?! Çfarë është krimi nëqoftëse Huguenau i Broch-t, jo vetëm nuk i vjen keq, por harron vrasjen që ai ka kryer?! Dhe, nëse i vetmi roman i madh komik i kësaj epoke, ai i Hashekut, ka për skenë luftën, çfarë përbën ajo që është, pra, e kaluar me komicitet?! Ku është ndryshimi në mes të jetës vetjake dhe asaj shoqërore, nëse K. vetëm në shtratin e dashurisë nuk mban pranë dy lajmëtarë të kështjellës. Dhe çfarë është në këtë rast vetmia?! Nje barrë, një ankth, një mallkim, që ne kemi bërë përpjekje për ta besuar ose, në të kundërtën vlera më e dalluar e qenies së shtypur nga kolektiviteti i gjithëpushtetshëm. Periudhat e historisë së romanit janë shumë të gjata (ato nuk kanë asgjë të përbashkët me ndryshimet e vezvelive të jetës), dhe janë karakterizuar nga shfaqje të tilla të qenies, që romani ka zhbiruar me përparësi. Kështu, brendia e mundësive, në zbulimin flobertian të së përditshmes, nuk ishte i atij niveli zhvillimi si shtatëdhjetë vjet më vonë në veprën gjiganteske të James Yoyc-it. Periudha e përuruar pesëdhjetë vjet më parë nga plejada e romancierëve evropiano-qendrore (periudha e paradokseve të fundit) më ngjan tepër larg, për ta quajtur të mbyllur.

Është folur shumë dhe prej një kohe të gjatë për fundin e romanit; veçanërisht futuristët, surrealistët dhe pothuajse të gjithë avanguardistët. Ata e shikojnë romanin si një ekzistencë që po vdes përgjatë rrugës së përparimit, në përftim të një të ardhme rrënjësisht të re, në përftim të një arti që nuk shëmbëllen në asgjë me atë që ka qenë më parë. Romani, sipas tyre, do të varroset në emër të drejtësisë historike, të vetëmizerjes, të klasave sunduese, te gjedheve të vjetra, të veturave ose të mënyrave të vjetëruara të formës. Mirëpo, nëse Servantes është themelues i Kohëve moderne, fundi i trashëgimisë së tij do të përbëjë më tepër se një ndërrim të thjeshtë në historinë e formave letrare; ai do të lajmëronte fundin e kohëve moderne. Është për këtë arsye që buzëqeshja e kënaqur, me të cilën lajmërohet nekrologjia e romanit, me duket cektësi. Cektësi sepse unë e kam parë dhe jetuar vdekjen e romanit, vdekjen e tij të dhunshme (me mjetet e ndalimeve, censurës, të trysnisë ideologjike) në botën ku kam kaluar një pjesë të madhe të jetës sime, dhe që quhet qëndrim totalitar. Diktaturat kërkonin të tregonin, me të gjithë mjetet e tyre, se romani ishte jetëshkurtër po aq sa edhe perëndimi i Kohëve moderne. Ato i trembeshin këtij zhanri të fuqishëm, ashtu si qytetërimit perëndimor. Për më tepër që gjedhet e kësaj bote të themeluar mbi relativitetin dhe ambiguitetin e dukurive njerëzore, e bënin romanin të ishte i papajtueshëm me universin totalitar. Kjo papajtueshmëri është më e thellë se ajo që ndan një disident nga një aparatçik, një luftëtar për të drejtat e njeriut nga një persekutor, sepse ajo është jo vetëm politike dhe morale, por ontologjike. Kjo do të thotë se bota e bazuar mbi një të vërtetë të vetme dhe bota ambigue dhe relative e romanit janë të mbrujtura secila me një lëndë tërësisht të ndryshme.

E vërteta totalitare përjashton relativitetin, dyshimin, pyetjen, dhe ajo nuk mundet, asnjëherë, të këshillohet me atë që do ta quaja ndërgjegjja e romanit.

Por, a nuk ka qenë Rusia komuniste që ka botuar qindra dhe mijëra romane me tirazhe të jashtëzakonshëm, dhe që kanë patur një sukses të madh?! Po, por këto romane nuk e kanë çuar më tej zbulimin e qenies. Ata nuk kanë ndriçuar asnjë dimension të ri të saj, pohojnë vetëm atë që është e njohur duke u marrë kryesisht me arsyen e qenies. Afirmojnë një shoqëri që e quajnë të tyre duke siguruar kështu lavdinë dhe nevojat e përditshme. Me veprat e tyre romancierët nuk zbulojnë asgjë të re nga universi njerëzor. Ata nuk marrin pjesë, për më tepër, në vijimësinë e zbulimeve që unë e quaj historia e romanit: ata qëndrojnë jashtë kësaj historie. Ose më mirë, veprat e tyre janë romane të shkruar pas fundit të historisë së romanit.

Lexo më shumë Brnabiqi e Vulini në Banja Lukë – tubim ku mohohet gjenocidi serb në Srebrenicë dhe lartësohet lufta e Rusisë në Ukrainë

Ka, pothuajse, një gjysmë shekulli, që historia e romanit është ndërprerë në perandorinë e komunizmit rus. Kjo është një ngjarje e jashtëzakonshme po ta shikosh nga “tribuna” e romaneve të mëdhenj rus të Gogolit. Vdekja e romanit nuk është, pra, një ide fantaziste. Ajo ka gjetur tashmë vend. Dhe ne e dimë, tanimë, se si romani vdiq; ai nuk humbet më, historia tragjike e tij ka ndaluar. Tani ajo merret me kohët që përtëriten, duke riprodhuar boshatisura të ndërgjegjes së vet. Kjo, pra, është një vdekje tinëzare, që kalon pa u vënë re, dhe nuk lëndon njeri.

Por a ka arritur të prek romani, në fillim të rrugës së tij, pikërisht logjikën e vet të brendshme? A ka gëzuar, deri më tash, të gjitha mundësitë, njohjet dhe format e veta të shprehjes? Unë kam dëgjuar të krahasohet historia e romanit me minierat e qymyrit, që shfrytëzohen prej shumë kohësh. Për më tepër, a nuk ngjan ai me “varrezat” e rasteve të munguara, e zërave të padëgjuar? Ka katër zëra ndaj të cilëve unë jam veçanërisht i ndjeshëm:

Zëri i lojës. Tristram Shandy i Laurence Sterne-it dhe Zhak Fatalisti i Denis Dideroit më bëhen para syve tani si dy nga veprat më të mëdha romaneske të shekullit XXIII; dy romane të krijuar si një lojë grandioze. Këta qenë dy maja të lirisë krijuese, që nuk u prekën asnjëherë; as para dhe as pas tyre. Romani i mëpastajmë u lidh me domosdoshmërinë e gjasës, me dekorin realist dhe me saktësinë e kronologjisë. Ai braktisi mundesite që mishëroheshin në këto dy kryevepra, dhe qe mbartnin treguesit e mjaftueshëm për të hedhur themelet e nje tjeter evolucioni te romanit, që ishte i mundshem (po mund të imagjinohej edhe një tjetër histori e romanit evropian…);

Zëri i ëndrrës. Imagjinata e përgjumur e shekullit XX u ndodh papritmas e zgjuar nga Franz Kafka, i cili pati sukses në atë që surrealistët do të kërkonin ta realizonin pas tij pa tjetër; bashkimin e ëndrrës me realitetin. Ky zbulim i jashtëzakonshëm qe, më pak, kryerje e plotë e një evolucioni si një uverturë e papritur, që bën me dije se romani është vendi ku imagjinata mund të shpërthejë si në një ëndërr, dhe që ky zhanër mund të shpëtojë nga domosdoshmëria e pashmangshme e gjasës;

Zëri i mendimit. Musil dhe Broch futën në skenë e romanit një inteligjencë sovrane e rrezëlluese. Jo që ta shndërronin romanin në filozofi, por për të vënë në lëvizje, mbi bazën e tregimit, të gjitha mjetet; racionale dhe joracionale, narrative dhe përsiatëse; aftësinë e ndriçimit të qenies njerëzore përmes një teksti me shumë interpretime, me qëllim që ta bënin atë një sintezë intelektuale sipërore. Zbulimi i tyre është përfundimi i historisë së romanit, ose për më tepër, ftesa për një udhëtim të gjatë;

Zëri i kohës. Periudha e “paradokseve të fundit” nxit romancierin jo vetëm në përcaktimin e çështjes së kohës, në problemin prustian të kujtesës individuale, por edhe në ndriçimin e enigmës së kohës kolektive, të kohës së Evropës, te Evropës që rikthehet vazhdimisht për të parë të shkuarën e saj; per te bere bilancin e saj, për të prekur historinë e saj, si nje giysh që prek me një vështrim jetën e vet, që tërhiqet ngadale. Romancieri ka dëshirë të kapërcejë kufijtë e perkohshme të nje jete vetjake për të cilën deri në kohën e tij romani ka qenë i kantonizuar, dhe të hyjë në hapsirat e shumta të epokave historike (Aragon dhe Fuentes e kanë filluar këtë proces). Por unë nuk dua të profetizoj rrugët e së ardhmes së romanit, për të cilat nuk di gjë; unë dua vetëm të them: romani duhet vërtet të zhduket, kjo nuk ka qenë asnjëherë qëllimi i romancierëve, por ajo që ata gjetën në një botë nuk është më e tyrja dhe e romanit.

Njësimi i historisë së rruzullit, kjo ëndërr humaniste, të cilën Zoti e ka lejuar të kryhet keq, është shoqëruar nga një proces reduktimi kalamendës. Është e vërtetë që molat e reduktimit e kanë brejtur jetën njerëzore përgjatë gjithë rrjedhës së saj; vetë më e madhja dashuri ka përfunduar nga qenia e reduktuar, në një skelet kujtimi të grymosur. Dhe natyra e shoqërisë moderne riforcon mizorisht këtë gjëmë; jeta e njeriut është reduktuar në funksionin e saj shoqëror; lista e një populli, me disa ngjarje të rëndësishme, reduktohet në një interpretim tendencioz; jeta shoqërore është reduktuar në luftë politike, dhe kjo e fundit në ndeshje të dy më të fuqishmëve të botës. Njeriu gjendet në një qerthull të vërtetë të reduktimit në të cilën monde de la vie, për të cilën fliste Husserl, errësohet fatalisht, dhe qenia zhytet në harresë.

Mirëpo, nëse arsyeja e lëvrimit të romanit është të mbajë monde de la vie nën një ndriçim të vazhdueshëm, dhe ne ta mbrojmë kunder harresës së qenies, prania e romanit është sot më e nevojshme se kurrë. Unë këtë mendim kam. Por, mjerisht, romani është, ai pra, i zgavruar nga molet e reduktimit, të cilat nuk reduktojnë vetëm kuptimin e botës, por, gjithashtu, dhe kuptimin e veprave letrare. Romani (si gjithë kultura) gjendet gjithmonë e më tepër në duart e medias. Këta (njerëzit e medias), duke qenë agjentë të njësimit të historisë planetare, zmadhojnë dhe kanalizojnë procesin e reduktimit; shpërndajnë në mbarë botën konceptet e tyre të thjeshtëzimit dhe klishetë e qenies së prekshme, të pranuar nga numri i madh, nga të gjithë, nga mbarë njerëzimi. Dhe ai (romani) ka pak rëndësi për organet e ndryshme, për interesat e ndryshme politike të tyre.

Në fund të fundit, ky ndryshim i sipërfaqes zhvillon një ndërgjegje të përbashkët. Ajo mjafton për të përditshmet politike amerikane ose evropiane, të majta apo djathta qofshin, Time apo Spiegel. Këto zotërojnë, të gjitha, vizion të njëjtë për jetën që reflektohet në të njëjtin rregull sipas të cilit është kompozuar përmbajtja e tyre, në të vetmet rubrika, të vetmet forma gazetareske, në të njëjtin fjalor dhe të njëjtin stil; në të njëjtat shije artistike dhe në të njëjtën hierarki që ata e quajnë të rëndësishme dhe sinjifikative. Kjo ndërgjegje e përbashkët e massmediave, e fshehur pas diversitetit të saj politik, është ndërgjegje e kohës sonë. Kjo ndërgjegje më duket e kundërta e asaj të romanit. Ndërgjegjja e romanit është ndëgjegjja e ndërlëkueshmërisë. Çdo roman i thotë lexuesit: “gjërat janë shumë më të ndërlikuara nga ç’i mendon ti ato.” Kjo është e verteta e përjetshme e romanit, por që dëgjohet gjithmonë e më pak në piskamën e përgjigjeve të thjeshta dhe të shpejta, që i paraprijnë problemit dhe e përjashtojnë atë. Servantesit, që na flet për vështirësinë e dijes dhe të vërtetene Për ndërgjegjen e kohës, jo ciq po kaciq dhe urtësia e pakapshme, duket e mërzitshme dhe e padobishme.

Ndërgjegjja e romanit është ndërgjegje e vazhdueshmerisë. Çdo vepër është përgjigja e veprave pararendëse; çdo veper permban të gjithë përvojën e mëparshme të romanit. Por ndërgjegjja e kohës sonë është e përqëndruar mbi përditshmërinë që është aq ekspansive, aq e gjerë, saqë e lë të kaluarën të pushojë në horizontin tonë; dhe ta reduktojë kohën vetëm në sekondën e tanishme. I mbyllur në këtë sistem, romani nuk është më vepër letrare, por ngjarje e ditës si të gjitha ngjarjet e tjera banale, një gjest pa të nesërmen.

10.

Në suazën e zhvillimeve të shumta e me kahje shpesh kontradiktore, mua sërish më lindin pyetjet: A po ndodh vërtet zhdukja e romanit? Kush po ndikon që të mbetet në mjegull “qenia e harruar”? Mos vallë po cilësohen si vlera të vërteta Ilafazanëritë pa fund të shkarrashkruesve, dhe romanet botuara prej fundit të historisë se romanit?! Unë ende nuk di asgje të qartë. Unë besoj se di vetëm, atë, që romani nuk mund të jetojë në paqe me ndërgjegjen e kohës sonë, nëse ai do te vazhdojë akoma të zbulojë atë që ende fle në mister; nëse ai do qe të bëjë hapa perpara. Për më tepër, romani nuk mund të beje asgje kundër përparimit të botës.

Avangarda i ka parë gjërat ndryshe; ajo kishte ambicjen e te qenit ne harmoni me te ardhmen. Artistët e avangardes rijuan vatra që ishin vërtet kurajoze, të vështira, provokative, e zhurmshme; por ata krijuan me bindjen, se “ndërgjegja e kohës” është me ata, dhe që e nesërmja do t’u jepte atyre të drejtë. Dikur, edhe unë e kam quajtur të ardhmen si të vetmen gjykatëse të aftë të veprave të mia dhe veprimeve të mia. Me vonë kam kuptuar se flirti me të ardhmen është konformizmi më i keq, miklimi më i poshtër i më të fortit. Sepse e ardhmja është gjithmonë më e fortë se e tashmja. Është pikërisht ajo që do të na gjykojë. Dhe sigurisht pa më të voglën kopetencë.

Por nëse e ardhmja nuk përfaqëson një vlerë në sytë e mi, atëherë me kë jam unë i lidhur? Me zotin. Me atdhenë? Me popullin? Me individin?

Përgjigjja ime është po aq qesharake, sa e sinqertë. Unë nuk jam i lidhur me asgjë, me përjashtim të trashëgimisë së kasnisur të Servantesit.