LIBRI I JAVËS/A ËSHTË, VALLË, NJERI…? – PRIMO LEVI
PARATHËNIE
Për fatin tim më sollën në Aushvic vetëm më 1944 pra pasi qeveria gjermane, duke parë mungesën në rritje të krahut të punës, kishte vendosur të zgjaste jetëgjatësinë mesatare të të burgosurve që do të zhdukeshin, duke bërë përmirësime të ndjeshme të nivelit të jetesës dhe duke pezulluar përkohësisht vrasjet arbitrare të individëve. Prandaj ky libri im, për sa u përket hollësive mizore nuk u shton asgjë atyre që tashmë dihen nga lexuesit e gjithë botës për çështjen shqetësuese të kampeve të shkatërrimit. Ai s’është shkruar me qëllimin për të ngritur akuza të tjera; më shumë do të mund të japë dokumente për një studim të qetë të disa anëve të shpirtit njerëzor. Një shumice, individësh ose popujsh, mund t’i ndodhë të mendojë, në mënyrë pak a shumë të vetëdijshme, që “çdo i huaj është armik”. Në shumicën e rasteve kjo bindje prehet në fund të shpirtrave si një infeksion i fshehtë; shfaqet vetëm herë pas here dhe pa rregull, dhe s’është në fillesën e një sistemi të mendimit. Por kur kjo ndodh, kur dogma e pashprehur bëhet kusht paraprak i një arsyetimi, atëherë në fund të zinxhirit është Lageri. Ai është produkt i konceptimit të botës së çuar në rrjedhojat e saj me një bashkërendim të rreptë: derisa të ekzistojë koncepti, pasojat na kërcënojnë. Historia e kampeve të shkatërrimit duhet kuptuar nga të gjithë si një shenjë ogurzezë rreziku.
E kuptoj dhe kërkoj të falur për të metat në strukturën e librit. Edhe nëse jo si një fakt, si qëllim dhe si bindje ai ka lindur që në kohën e Lagerit. Nevoja për t’u treguar “të tjerëve”, për t’i ndarë gjërat me “të tjerët”, kishte marrë mes nesh, para çlirimit e më pas, karakterin e një refleksi të drejtpërdrejtë e të egër, aq sa të bëhej rival i nevojave të tjera thelbësore: libri është shkruar për të plotësuar këtë nevojë; së pari, pra, me synimin për një çlirim të brendshëm. Prej këtu rrjedh karakteri i tij i copëzuar: kapitujt janë shkruar jo në vazhdimësi logjike, por sipas radhës së asaj që është më e ngutshme. Puna e bashkimit dhe e shkrirjes është zhvilluar sipas një plani, dhe është e mëpastajme.
Më duket e panevojshme të shtoj se ndodhitë nuk janë të sajuara.
PRIMO LEVI
UDHËTIMI
U kapa nga milicia fashiste më 13 dhjetor 1943. Isha 24 vjeç, pa shumë gjykim, pa asnjë përvojë dhe me një prirje të vendosur, të nxitur nga regjimi i izolimit që vuaja që prej 4 vjetësh për shkak të ligjeve raciale, të jetoja në një botë timen pak të vërtetë, të populluar nga fantazma karteziane të qytetëruara, nga miqësi të sinqerta mashkullore dhe nga miqësi të zbehta femërore. Mbaja në vetvete një ndjenjë rebelimi të frenuar dhe abstrakte.
S’e kisha pasur të lehtë të zgjidhja rrugën e malit dhe të ndihmoja në ngritjen në këmbë të asaj, që në mendimet e mia e të miqve të mi pak më me përvojë, duhet të bëhej një bandë partizane anëtare e organizatës “Drejtësi dhe Liri”. Na mungonin lidhjet, armët, paratë dhe përvoja për t’i gjetur; na mungonin njerëzit e aftë dhe ishim të përmbytur nga një lumë njerëzish pa cilësi, besnikë e të pabesë, që vinin aty nga fusha e kërkonin një organizate të paqenë, kuadro ushtrie, armë ose thjesht mbrojtje, një skutë, një zjarr, një palë këpucë.
Në atë kohë, s’ma kishin mësuar ende doktrinën që më vonë do më duhej ta mësoja në Lager, e sipas së cilës detyra e parë e njeriut është të ndjekë synimet e veta me mjete të përshtatshme dhe kush gabon paguan; prandaj s’mund ta quaj të drejtë zhvillimin e mëtejshëm të ngjarjeve. Tri skuadra të milicisë, të nisura në mesnatë për të zënë në befasi një bandë tjetër, shumë më të fuqishme e më të rrezikshme se tonën, fshehur në luginën aty afër, u futën në vendstrehimin tonë afër agimit të zbardhur nga bora dhe më morën me vete njeri të dyshuar.
Në seancat e pyetjeve që pasuan, parapëlqeva të deklaroja prejardhjen time shoqërore si “qytetar italian i racës çifute”, pasi mendova që s’do arrija ta justifikoja dot ndryshe praninë time në ato vende tepër të veçuara edhe për një “që ikën për t’i shpëtuar luftës” dhe gjykova (gabimisht, u vu re më vonë) që pranimi i veprimtarisë sime politike do më sillte tortura dhe vdekje të sigurt. Si çifut më dërguan në Fosoli, afër Modenas, ku një kamp i madh internimi, i përgatitur enkas për robërit anglezë dhe amerikanë mblidhte pjesëmarrësit e kategorive të shumta njerëzve të papëlqyer nga qeveria e sapolindur fashiste republikane.
Në çastin mbërritjes sime domethënë në fund të janarit të 1944, çifutët italianë në kamp ishin rreth njëqind e pesëdhjetë, por brenda pak javësh numri i tyre arriti në mbi gjashtëqind. Bëhej fjalë më tepër për familje të tëra, të kapura nga fashistët dhe nazistët nga pakujdesia e tyre ose nga spiunimi. Pak prej tyre ishin dorëzuar vetvetiu, ose ngaqë u ishin prerë shpresat prej jetës endacake, ose sepse s’kishin mjete jetese, ose për të mos ndarë nga ndonjë i afërm që e kishin kapur, ose edhe, në mënyrë absurde, “për të qenë në rregull me ligjin”. Kishte veç këtyre nja njëqind ushtarakë jugosllavë të internuar dhe disa të huaj të tjerë të konsideruar të dyshuar politikisht.
Mbërritja e një reparti të vogël gjermanësh esesë duhet të kjo gjë e re të interpretohej ndryshe, pa nxjerrë as pasojën më të dukshme, në mënyrë të tillë që, me gjithë ato që ndodhën, lajmi i shpërnguljes i gjeti shpirtrat të papërgatitur.
Ditën e 20 shkurtit gjermanët e kishin kontrolluar kampin me kujdes, kishin bërë protesta të hapura e të zjarrta ndaj komisarit italian për organizimin plot të meta të shërbimit të kuzhinës dhe për sasinë e paktë të druve të shpërndarë për ngrohje; madje kishin thënë që së shpejti duhet të vihej në punë një infermieri. Por në mëngjesin e datës 21, u mor vesh që të nesërmen çifutët do të niseshin. Të gjithë, pa asnjë përjashtim. Edhe fëmijët, edhe pleqtë, edhe të sëmurët. Për ku , s’dihej. Të përgatiteshin për 15 ditë udhëtim. Për çdonjërin që do të mungonte në apel, do pushkatoheshin dhjetë.
Vetëm një pjesë e vogël, disa naivë e disa që gënjenin veten, ngulmonin te shpresa: ne kishim folur gjatë me refugjatët polakë e kroatë dhe e dinim ç’do të thoshte nisja.
Për të dënuarit me vdekje, tradita përcaktonte një ceremoni të egër, që vinte në dukje si shuhej çdo pasion e zemërim dhe sesi drejtësia paraqet një detyrë aq të trishtuar karshi shoqërisë, saqë mund të shoqërohej nga mëshira karshi viktimës nga vetë ekzekutuesi. Prandaj i dënuari shmanget nga çdo lloj përkujdesjeje e huaj, i lejohet vetmia dhe, kur e dëshiron, çdo ngushëllim shpirtëror, pra, sigurohet që të mos ndiejë rreth vetes urrejtjen apo padrejtësinë, por nevojën e drejtësinë dhe , bashkë me ndëshkimin, faljen.
Por neve s’na u lejua kjo se ishim të shumtë dhe koha ishte e paktë e pastaj, tek e fundit, për çfarë duhet të pendoheshim e për çfarë duhet të na falnin? Atëherë komisari italian urdhëroi që të gjitha shërbimet të vazhdonin të funksiononin deri në lajmërimin përfundimtar ; prandaj kuzhina vazhdoi të punojë, angaria e pastrimit vazhdoi si zakonisht, madje edhe mësuesit e shkollës së vogël bënë mësim në mbrëmje, si çdo ditë. Por fëmijëve atë mbrëmje nuk u dhanë detyra .
Ra nata, një natë e tillë, ku u dëshmua që sytë njerëzorë s’duhet të kishin qenë aty e të mbeteshin gjallë. Të gjithë patën të njëjtën ndjesi: asnjë nga rojet, italianë e gjermanë, s’pati zemër të vinte të shihte ç’bëjnë njerëzit kur e dinë se do të vdesin.
Çdokush u nda nga jeta në mënyrën që i kishte hije. Disa u lutën, disa të tjerë pinë tej mase, disa të tjerë u dehën fundmi pasion i ndyrë. Por nënat ndenjën zgjuar për të përgatitur me shumë kujdes ushqimin për udhëtimin, për të larë fëmijët dhe bënë gati plaçkat dhe në të gdhirë telat me gjemba ishin plot me rroba të brendshme fëmijësh të ndera në erë për t’u tharë; dhe s’harruan pelenat, dhe lodrat, jastëkët, dhe njëqind gjëra të tjera që ato i dinë mirë, dhe për të cilat fëmijët kanë nevojë gjithnjë. A s’do të bënit edhe ju po kështu? Nëse do ju vrisnin nesër bashkë me fëmijën tuaj, ju a nuk do i jepnit sot për të ngrënë?
Në barrakën 6A banonte plaku Gatenjo, me gruan e fëmijët e shumtë e me nipërit, dhëndurrët e nuset punëtore. Të gjithë burrat ishin marangoze; vinin nga Tripoli, përmes udhëtimesh të shumta e të gjata, e gjithnjë kishin marrë me vete veglat e zanatit, pajisjet e kuzhinës e fizarmonikat dhe violinat për të luajtur muzikë e për të kërcyer pas punës, sepse ishin njerëz të kënaqur e të shtruar. Gratë e tyre qenë të parat ndër të gjitha që filluan përgatitjet për udhëtimin, heshtazi dhe me shpejtësi, që të ngelej kohë për zinë; e kur gjithçka qe gati, kuleçët e pjekur, bohçet e lidhura, atëherë u zbathën, zgjidhën flokët dhe vunë për tokë qirinjtë e përmortshëm, i ndezën sipas zakonit të etërve e u ulën përtokë në formë rrethi për të vajtuar dhe gjithë natën u lutën e qanë. Ne qëndruam grumbull para derës dhe në shpirt na zbriti, e panjohur, dhimbja e moçme e popullit pa troje, dhimbja e pashpresë e arratisë që përsëritet çdo shekull.
Agimi na kapi në befasi, a thua se dielli i sapodalë bashkohej me njerëzit në vendimin për të na shkatërruar. Ndjenjat e ndryshme që trazoheshin brenda nesh, pranimi i vetëdijshëm, rebelimi pa shfrim, prehja fetare, frika, dëshpërimi, shkriheshin tashmë, pas një nate pa gjumë, në një çmenduri kolektive të pakontrolluar. Koha për të menduar, koha për të vendosur kishin mbaruar dhe çdo regëtimë e arsyes u shkri në rropamën pa anë, mbi të cilën, si goditje shpate, ngriheshin dhimbshëm për një çast, ende shur afër në kohë e në hapësirë, kujtimet e mira të shtëpive tona.
Shumë gjëra u thanë e u bënë atëherë mes nesh; por prej është mirë të mos ngelen kujtime.
Me saktësinë absurde me të cilën më vonë do të na duhej të mësoheshim, gjermanët bënë apelin. Në fund, Wieviel Stück? – pyeti mareshali; dhe kapteri nderoi rrufeshëm e u përgjigj që ishin gjashtëqind e pesëdhjetë “copë” e që gjithçka ishte në rregull; atëherë na ngarkuan nëpër autobusë dhe na çuan në stacionin e Karpit. Këtu na priste treni dhe shoqëruesit për në udhëtim. Këtu morëm goditjet e para: dhe kjo gjë ishte kaq e re dhe e pakuptimtë, sa nuk ndjemë dhimbje as në trup e as në shpirt. Vetëm një habi e thellë: si mund të goditet një njeri pa e pasur inat?
Vagonët ishin 12, ne gjashtëqind e pesëdhjetë; në vagonin tim ishim vetëm 45, por ishte vagon i vogël. Ja pra, para syve tanë, nën këmbët tona, një nga historitë e famshme gjermane të përkthyera, ato që nuk kthehen, ato për të cilat, duke u rrëqethur e gjithnjë mosbesues, kishim dëgjuar të flitej aq shpesh. Tamam kështu, pikë për pikë: vagonë mallrash, të mbyllur nga jashtë, dhe brenda burra, gra, fëmijë, të ngjeshur pa mëshirë, si mall pa vlerë, në udhëtim drejt hiçit, në udhëtimin drejt humnerës. Këtë herë brenda jemi ne.
Të gjithë zbulojnë pak a shumë shpejt në jetën e tyre që lumturia e përkryer s’është e realizueshme, por janë të paktë ata që ndalen në mendimin e kundërt: që njësoj është edhe për moslumturinë e përkryer. Rrethanat që kundërshtojnë përmbushjen e dy gjendjeve kufi janë të së njëjtës natyrë: rrjedhin nga prejardhja jonë njerëzore, armike e çdo pafundësie. Kësaj i kundërvihet njohja jonë gjithnjë e pamjaftueshme për të ardhmen; dhe kjo quhet në njërin rast shpresë, në tjetrin pasiguri për të nesërmen. I kundërvihet siguria e vdekjes, që i vë një kufi çdo gëzimi, por edhe çdo dhimbjeje. I kundërvihen shqetësimet e pashmangshme materiale, që, siç ndotin çdo lumturi që zgjat, ashtu edhe shkëpusin vazhdimisht vëmendjen tonë keq që na kanoset e ia thërrmojnë e frenojnë vetëdijen.
Ishin pikërisht sikletet, goditjet, i ftohti, etja, që na ndihmuan të mbahemi në boshllëkun e një dëshpërimi të pafund, gjatë udhëtimit e më pas. Jo vullneti për të jetuar, as durimi me ndërgjegje: se janë të paktë njerëzit e aftë ta bëjnë këtë, e ne s’ishim veçse një mostër e zakonshme njerëzimi.
Dyert u mbyllën menjëherë, por treni s’lëvizi para mbrëmjes. E morëm vesh kollaj vendmbërritjen tonë. Aushvic: një emër pa kuptim atëherë për ne por që patjetër duhet të nga përkonte me një vend mbi këtë tokë.
Treni udhëtonte ngadalë, me ndalesa të gjata që të ngrinin nervat…
Shqipëroi: Genci Pjetri
Shtëpia botuese: Pegi, 2002