Sa para merr Serbia nga BE-ja dhe sa rrezikon t’i humbasë?

Shkruan Mateja Agatonović për European Western Balkans, përkthyer nga Rruga Press

Parlamenti Evropian ka miratuar së fundmi një rezolutë për një strategji të re të zgjerimit të BE-së. Ai bën thirrje për një rishqyrtim të “çdo fondi dypalësh dhe të BE-së për Serbinë që do të përfitonin autoritetet serbe, në veçanti, çfarëdo që ka të bëjë me projektet e financuara sipas Planit Ekonomik dhe Investimeve të Ballkanit Perëndimor, në mënyrë që të sigurohet që të gjitha shpenzimet e BE-së të jenë plotësisht në përputhje me qëllimet dhe interesat strategjike të BE-së“ duke pasur parasysh përputhshmërinë me Politikën e Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë. Megjithëse rezolutat e PE-së nuk janë të detyrueshme, ato paraqesin ndoshta paralajmërimin e fundit se Brukseli është gati të ndryshojë qëndrimin e tij ndaj Beogradit nëse ai mbetet neutral ndaj luftës në Ukrainë.

Problemi me “aplikimin” e ndihmës financiare të BE-së deri më tani është i dyfishtë. Para së gjithash, qytetarët e Serbisë nuk janë plotësisht të njohur me sasinë e parave që vihen në rrezik (më shumë se 200 milionë euro në vit, bazuar në vlerësimin më optimist apo konservator) sepse qeveria serbe pakëson ose lë pa thënë rëndësinë e kësaj ndihmë. Rrjedhimisht, gjithnjë e më shumë qytetarë janë indiferentë ndaj anëtarësimit në BE, sipas hulumtimit të KRRTRSH-së nga fundi i shtatorit dhe fillimi i tetorit.

Së dyti, Serbisë i mungojnë kapacitetet teknike (ose vullneti politik) dhe për këtë arsye nuk i ka përdorur siç duhet fondet e marra nga BE-ja. Prej vitesh shuma e premtuar në letër nuk përputhet me atë që përdoret për buxhetet e pushtetit vendor, kompanitë dhe sektorin e bujqësisë vetëm sepse Serbia shmang të merret me të. Thjesht nuk ka punonjës të mjaftueshëm për të punuar në thirrjen e hapur për ndarjen e këtyre fondeve.

Këto dy fakte e bëjnë gjithçka më të lehtë për Beogradin në rast se ai rikonsideron refuzimin e respektimit të qëndrimit të Brukselit, gjë që mund të ndalojë përparimin e mëtejshëm në rrugën e anëtarësimit në BE dhe të shkaktojë humbje fondesh përpara një krize të re ekonomike.

Qasja me karrota dhe shkopi nuk është asgjë e re. Në maj, Bundestagu gjerman sugjeroi që të ndalohej financimi i vendeve kandidate që refuzojnë të vendosin sanksione ndaj Rusisë. Në listë është vetëm një – Serbia.

Lufta në Ukrainë e intensifikoi vënien në pikëpyetje të përdorimit të fondeve të përbashkëta, duke qenë se ka zëra disonant edhe mes shteteve anëtare, të lidhura jo vetëm me politikën e përbashkët të jashtme dhe të sigurisë. Për shembull, Polonia është aktualisht në rrezik të humbjes së 110 miliardë eurove në grante dhe fonde kohezioni deri në vitin 2027 për shkak të konflikteve me Komisionin Evropian mbi reformat në drejtësi.

Nga ana tjetër, Serbia nuk e ka shfrytëzuar potencialin e granteve të BE-së dhe po gjen gjithnjë e më shpesh burime alternative për rifinancimin e borxheve apo mbulimin e deficiteve. Një shembull është një kredi miliardë dollarësh me interes 3% që presidenti Aleksandar Vuçiç ra dakord me Emiratet e Bashkuara Arabe në shtator.

Këto fonde, të paktën sipas politikanëve në pushtet (sepse për momentin nuk kemi ndonjë informacion shtesë), do të përdoren për shlyerjen e borxheve ekzistuese që po u vjen afati.

Këto burime financiare janë të preferuara për Beogradin zyrtar, duke pasur parasysh kontrollet e rrepta të shpenzimeve që institucionet e BE-së vendosin si parakusht për marrjen e fondeve.

Pavarësisht parave dhuratë nga BE-ja, të cilat do të aksesoheshin sipas procedurave strikte, Serbia zgjedh kështu një rrugë më të shtrenjtë dhe jo transparente. Analiza e buxhetit për vitin 2023 tregon se Serbia do të përballet me 8.7 miliardë euro mungesë për financimin e rregullt të shtetit, të cilat do t’i marrim ose duke marrë hua ose duke shitur pronën publike. Huamarrja është gjithnjë e më e shtrenjtë për shkak të rritjes së normave të interesit.

Sa para merr Serbia nga BE-ja?

Deri më tani, Serbia ka marrë mbi 3.7 miliardë euro donacione nga Bashkimi Evropian: për të forcuar sundimin e ligjit, për të ndërmarrë reforma në administratë, për të nxitur mbrojtjen e mjedisit etj. Nëpërmjet Instrumentit për Asistencën e Para-Aderimit (IPA), Serbia mund të marrë mbi 200 milionë euro në vit. Duke i shfrytëzuar ato para, ndër të tjera ndërtohen shumë gjëra – rrugë dhe ura, si dhe deponi të reja në disa komuna në Serbi.

Nga viti 2000 e deri më tani, mbështetja e BE-së për sektorin e transportit në Serbi ka tejkaluar 420 milionë euro në grante. Unioni është edhe donatori më i madh në sektorin e energjisë, në të cilin deri më tani ka investuar mbi 830 milionë euro.

Sipas të dhënave të Delegacionit të Bashkimit Evropian, BE-ja ka investuar rreth 2.8 miliardë euro në grante dhe 6.5 miliardë euro të tjera në financim të butë të rreth 300 projekteve, e gjithë kjo në periudhën 2007-2020.

Përmes programit IPARD (Instrumenti i Asistencës së Para-Aderimit për Zhvillimin Rural), një pjesë e veçantë e fondeve IPA, 230 milionë euro shtesë që janë ndarë për fermerët deri në vitin 2020 kanë mbetur kryesisht të pashpenzuara.

Serbia gjithashtu merr një ndihmë indirekte përmes programeve të BE-së, si fondacioni “Erasmus Mundus” ose “Tempus”, fonde për programe mbështetëse për shoqërinë civile dhe refugjatët në kuadër të Programit Rajonal të Strehimit etj.

Një nga qëllimet kryesore të instrumentit IPA është ndërtimi i kapaciteteve administrative për fondet e anëtarësimit të destinuara për shtetet anëtare të BE-së përmes Politikës së Kohezionit të Bashkimit Evropian. Fondet kohezive, siç dëshmohet nga shembulli i lartpërmendur i Polonisë, janë dukshëm më bujarë se fondet e para-anëtarësimit.

Vlerësimi i asaj që Serbia ka humbur tashmë për shkak se nuk u anëtarësua në BE është një çështje e llogaritjes së përafërt.

Çmimi i një rruge të gjatë për në Evropë

Analiza e kryer vitin e kaluar nga Lëvizja Evropiane në Serbi tregon se në periudhën nga viti 2014 (kur u hapën negociatat për anëtarësim) deri në vitin 2020 (kur filloi kriza e koronës), Serbia merrte 1.1 miliardë euro neto në vit, pra 7.7 miliardë euro në total në emër të fondeve strukturore dhe donacioneve në fonde dhe mallra, tha Vladimir Međak, ish-anëtar i ekipit negociator të qeverisë serbe për anëtarësimin në BE.

Međak kujton se fondet në dispozicion të vendeve anëtare të BE-së janë disa më të mëdha, prandaj Serbia ka humbur më shumë se dhjetëra miliarda euro në dy dekadat e fundit duke mos qenë ende vend anëtar i BE-së.

“Në periudhën nga viti 1990 deri në vitin 2027, Bullgaria ka marrë ose do të marrë 43 miliardë euro nga fondet strukturore të BE-së. Serbia pak më pak se 4 miliardë. Kjo është arsyeja pse Bullgaria nuk ka asnjë problem me huamarrjen, nuk duhet të mendojë se kush do t’i japë paratë dhe në cilat kushte. Dallimet ekonomike ndërmjet Serbisë nga njëra anë dhe Bullgarisë, Rumanisë, Hungarisë nga ana tjetër – vetëm sa do të rriten. Është sepse ne thjesht nuk luajmë të njëjtën lojë,” sipas Međak.

Për shembull, menjëherë pas pandemisë COVID-19 Serbia mori një kredi prej dy miliardë eurosh, ndërsa Kroacia kërkoi 10.5 miliardë deri në vitin 2027. Më shumë se gjysma e shumës është e pakthyeshme, pjesa tjetër është me një normë interesi më të ulët se ajo që Serbia e merr.

Međak vlerëson se shfrytëzimi i fondeve IPA ka qenë mjaft intensiv dhe në disa vite ka qenë 100 për qind. Megjithatë, vitet e fundit ka rënë në “30, 40, 80 për qind”.

“Kjo është normale, sepse ju jeni ende duke përdorur fondet që ishin menduar për 2017, për shembull. Shfrytëzimi është i mirë edhe sepse po flasim për fonde relativisht të vogla, nga 200 deri në 250 milionë euro në vit, që për Serbinë nuk është aq e vështirë për t’u shpenzuar. Fatkeqësisht, kjo shumë nuk është rritur që nga viti 2001. Dhe ky është problemi, sepse rëndësia e 200 milionë eurove atëherë, kur buxheti i Serbisë ishte rreth dy miliardë euro, dhe tani kur është dhjetë herë më i madh – nuk është njësoj. Në atë kohë ishte gati 10% e buxhetit vjetor, ndërsa tani është një pikë në oqean në krahasim me shpenzimet tjera publike”, tha Međak.

Ai thekson gjithashtu se vendet e Ballkanit Perëndimor prej vitesh propozojnë “shpërblime” për progresin në procesin e integrimit europian duke rritur ndihmën e para-anëtarësimit, sepse në momentin e anëtarësimit në BE, fondet e kohezionit për vendet anëtare më pak të zhvilluara janë gati të arrijnë pothuajse dy për qind të PBB-së, që do të arrinte afërsisht një miliard euro në rastin e Serbisë aktualisht.

“Nëse do të mund të kapërcenim nga 200 milionë në një miliard euro brenda një dite – nuk do të ishim në gjendje t’i shpenzonim të gjitha ato para. Kjo është pikërisht ajo që ndodhi me vendet pas anëtarësimit – për vite me radhë fondet mbetën të pashfrytëzuara për shkak të mungesës së kapaciteteve. Serbia tashmë duhet të ndërtojë shpejt kapacitetet (për qasje në fonde shtesë). Ne kemi një problem të madh sepse shumë njerëz largohen nga administrata”, shton Međak.

Përkundër shfrytëzimit të mirë të fondeve strukturore IPA, Serbia, sipas tij, “e humbi mundësinë” për të shfrytëzuar më mirë fondet IPARD, të synuara për forcimin e bujqësisë. Për shembull, ndihma vjetore e BE-së për bujqësinë në Kroaci është rritur 14 herë që kur u bashkua me Unionin.

“Këtu dështuam. Informacionet që kam janë se nga 175 milionë euro të ndara për bujqësi, Serbia ka përdorur vetëm dhjetë milionë”, thekson Međak.

Sipas tij, institucionet vendore nuk e njohën një fermer mesatar serb me mundësinë e shfrytëzimit të atyre mjeteve.

“Administrata së pari duhet të jetë në gjendje t’u mundësojë atyre akses në ato fonde. Edhe sikur të hynim tani në BE – nuk do të mund t’i përdornim paratë për bujqësi, edhe pse ne si vend bujqësor mund të përfitonim jashtëzakonisht shumë nga kjo. Deri tani mbi 175 milionë nga IPARD janë drejtuar kryesisht në infrastrukturë, më pak në prodhim apo vaditje, ku kemi mbetur prapa. Dhe atëherë do të na duhet t’i kthejmë paratë e transferuara, sepse ato nuk mund të qëndrojnë përgjithmonë në llogarinë e Serbisë – gjithçka që nuk është përdorur do të kthehet në BE”, tha Međak.

Ndërkohë, të gjitha sondazhet e opinionit publik në Serbi tregojnë se qytetarët mbivlerësojnë ndihmën nga aktorë të tjerë të politikës së jashtme, si Rusia dhe Kina, ndërsa nënvlerësojnë fondet e BE-së. Međak beson se një fushatë dhjetëvjeçare e udhëhequr nga përfaqësues të qeverisë është përgjegjëse për këtë.

“Pse BE-ja jep para dhe hesht – ky është problemi i saj. Ajo do të duhet t’u shpjegojë taksapaguesve të saj pse ata ia japin paratë e tyre dikujt që ka bërë fushatë kundër BE-së, NATO-s dhe Perëndimit për dhjetë vjet. Parlamenti Evropian e pranoi këtë. Nëse i gënjen qytetarët për dhjetë vjet, dhe ata nuk mundohen të zbulojnë të vërtetën, atëherë nuk është çudi që njerëzit janë shkëputur nga realiteti”, pohon Mađak.

Për të sjellë përfitimet e drejtpërdrejta të parave të BE-së më afër qytetarëve, fushata e lajmeve të rreme duhet të ndalet.

“Për shembull, BE-ja financon terminalin intermodal në Batajnicë dhe ju keni raporte mediatike dhe foto nga hapja. Në faqet e gazetave tona flamujt e Bashkimit Evropian fshihen me tituj. Mund ta shihni vetëm Vuçiqin, shoqëruesit, flamurin serb, por asnjë flamur të BE-së askund. Kjo bëhet me qëllim. Nga ana tjetër, ju keni billborde në qendër të Beogradit që i ofrojnë “faleminderime” Kinës”, përfundoi Međak.

Në një kohë kur kriza ekonomike botërore është në horizont, me një rritje të madhe të kostos së huamarrjes, asnjë vend nuk mund të përballojë të heqë dorë nga çdo ndihmë financiare. Bujqësia është veçanërisht e ndikuar keq nga çmimet aktuale të naftës dhe plehrave.

Fondet e pranimit janë përgatitje për anëtarësimin në BE

Strahinja Subotiq, menaxher i programit dhe hulumtues i lartë në Qendrën e Politikave Evropiane (CEP), thekson se fondet nuk janë rritur ndjeshëm gjatë kalimit nga IPA 2 në IPA 3, përkundrazi nëse kemi parasysh inflacionin.

Deri vonë nuk kishte kritere politike për shfrytëzimin e mjeteve, pasi që IPA 3 nuk ishte krijuar për nevojat e Serbisë, por për të gjithë Ballkanin Perëndimor dhe Turqinë.

“Qëllimi i IPA 3 nuk ishte të flitej për paketat kombëtare, por për një qasje rajonale, në të cilën vendet duhet të punojnë vetë dhe të konkurrojnë reciprokisht për fondet e BE-së sa më shumë që të jetë e mundur. Me miratimin e rregullores për IPA 3, Unioni përcaktoi një grup të qartë qëllimesh, ata ishin transparentë dhe të qartë për atë që donin të arrinin. Megjithatë, financimi kërkon kapacitet të konsiderueshëm administrativ, që do të thotë se nuk është lehtësisht i arritshëm”, shpjegon Subotiq.

Pikërisht për shkak të mungesës së kapaciteteve administrative, asnjë vend në Ballkanin Perëndimor nuk ka mundur të përdorë të gjitha mjetet në dispozicion. “Edhe vetë shtetet anëtare kanë probleme për të shfrytëzuar fondet strukturore”, shton Subotiq.

Ngrirja e fondeve është një “kërcënim eksplicit” relativisht i ri që Parlamenti Evropian filloi ta përmend vetëm nga kjo verë, me argumentin se nuk do të tolerojnë rënien e mëtejshme demokratike në Serbi, thotë përfaqësuesi i CEP.

“Komisioni Evropian është i butë ndaj rajonit. Ligjërisht ata kanë opsionin (për të mbajtur fondet), por realiteti politik është ndryshe. Serbia do të vazhdojë të humbasë aleatët brenda BE-së që e mbështesin ose të paktën e tolerojnë atë”, tha ai.

Mendimi se fondet e BE-së janë një “depotite ekskluzive” që i është caktuar Serbisë pavarësisht progresit të reformave demokratike, sipas Subotiqit, është i dëmshëm. Vetë fondet u krijuan për të reduktuar hendekun socio-ekonomik midis kandidatëve për anëtarësim dhe anëtarëve të Unionit.

“Ne shohim që hendeku nuk zvogëlohet shumë dhe se demokracia është duke u përkeqësuar. Paratë e alokuara nuk i arrijnë plotësisht qëllimet për të cilat synohen. Gjithçka që bëjmë tani jo vetëm që duhet të na mundësojë të jetojmë më mirë tani, por të na përgatisë për të qenë një shtet anëtar efektiv. Vlerësimi i brendshëm i CEP është se Serbia si vend anëtar do të duhet të kontribuojë me 500 milionë euro në buxhetin e përbashkët evropian çdo vit. Ndërkohë numri mund të rritet, varësisht nga momenti kur ne do të bëhemi anëtare të BE-së. Gjithashtu, anëtarësimi do të thotë që madhësia e fondit do të rritet pesë deri në shtatë herë. Pagesa e detyrueshme në buxhetin e përbashkët dhe fondet e kushtëzuara do të thotë se BE-ja është një lodër e shtrenjtë për shtetet e papërgjegjshme”, beson Subotiq.

Sipas tij, Serbia tashmë duhet të zhvillojë projekte afatgjata për të cilat do të aplikojë, të trajnojë personelin dhe, natyrisht, të depolitizojë të gjithë strukturën për të maksimizuar përfitimet jo vetëm nga procesi i para-anëtarësimit, por edhe nga e anëtarësimi i ardhshëm.

Rruga Press