Të qeverisësh nën breshërinë e dezinformatave
Lufta kundër dezinformimit si akt politik është në thelb të debatit publik.
Lufta në Ukrainë e ka bërë këtë betejë edhe më të ashpër. Është e vështirë të gjesh ndonjë çështje tjetër aktuale që është kaq lartë e ranguar në axhendat e politikëbërësve dhe subjekt i studimeve të panumërta shkencore sa aplikimi i dezinformatës si armë e lloit të vet.
Nga Dr Sadri RAMABAJA
Derisa fushata e ashpër e regjimit klerofashist serb kundër Kosovës dhe me theks qeverisë së saj thellohet, vala e re e dezinformimit përqendrohet më shumë në minimin e solidaritetit brenda Kombit dhe ndarjen e shoqërive shqiptare përmes dezinformimit — në mënyrë që t’ia pamundësoj përafrimin e dy qeverive të dy republikave tona, respektivisht realizimin e projekteve e marrëveshjeve për të cilat ato janë akorduar. Këtë strategji veprimi duhet ta kuptojmë se Beogradi I mbështetur nga aleatët e tij të hapur (Rusia…) dhe të fshehtë (një lagje shtetesh brenda BE-së) tashm e ka si pjesë përbërse të gjeopolitikës së saj postmoderne.
Beogradi po e shfrytëzon në maksimum luftën hibride të Rusisë kundër Perendimit, duke u përqëndruar në aplikimin e këtyre teknikave sidomos në Kosovë.
Kremlini aktualisht po ndërhynë në formimin e opinionit publik në mënyrë manipulative në tre fusha: nga njëra anë, frika nga një rënie dramatike në ekonominë evropiane për shkak të mungesës së furnizimeve me energji nga Rusia dhe nga trazirat sociale të shkaktuara nga rritja e çmimeve të energjisë dhe kostoja e shportës familjare, nga ana tjetër, ushqen frikën nga zgjerimi i mundshëm i luftës kundër Ukrainës në një luftë bërthamore — për të cilën Putin kërcënon ashpër dhe pa hezitim.
Së treti, regjimi rus po përdor numrin në rritje të refugjatëve në shtetet e BE-së për të nxitur pakënaqësinë e shfrenuar kundër emigrantëve në shoqëritë perëndimore. Në të njëjtën kohë, vetë Rusia po krijon qëllimisht lëvizje të reja refugjatësh: përmes luftës së saj të vazhdueshme në Siri, por edhe duke shkaktuar kriza globale ushqimore duke bllokuar eksportet e grurit ukrainas. E fundit, por jo më pak e rëndësishme, me bombardimet e saj terroriste kundër infrastrukturës civile të Ukrainës, ajo synon të çojë miliona të tjerë ukrainas në Evropën Perëndimore në mënyrë që të mbingarkojë sistemet sociale lokale.[1]
Ndërhyrja e Beogradit në krijimin e opinionit publik në Kosovë është masive. Në masë të madhe ai këtë e bën përmes imponimit të agjendës së tij në diskursin politik opozitar, por edhe në atë medial. Mjafton që ky fenomen të ndiqet e të studjohet vetëm gjatë muajit nëtor, kur qendra e vendimmarrjes politike në Beograd kaloi në skenarin e ashpërsimit të betejës politike për t’ju shmangur dialogut rreth planit gjermano-francez për përmbylljen e ciklit të dialogut për normalizimin e marrëdhënieve në relacionet Prishtinë-Beograd.
“Kush e ka Serbinë, e ka Evropën Juglindore”
Mbajtja e samitit BE-Ballkani Perendimor në Tiranë më 6 dhjetor mund të ndryshoj shumë nga strategjia vepruese e Beogradit në ditët e javët në vijim. Beogradi ka vite që është bindur se Perendimi me çdo çmim dëshiron që ta ketë në anën e tij, prandaj e kishte toleruar që të koketoj pa ndërprerë edhe me Moskën. Por fakti që Beogradi ka kryesisht Kosovën dhe Bosnjën në shënjestër të operacioneve jo vetëm të luftës hibride, por herë — herë edhe reale, korrespondon me mendimin gjeopolitik serb që nga projekti i parë nacional në këtë fushë — Naçertania, që i atribuohet Ilia Garashaninit, pavarësisht se autori i saj ishte një oficer polak i vënë në shërbim të kryeministrit serb. Atbotë [1875…] potencohej në dokumentet serbe të kësaj natyre se, interesi jetik serb është zgjerimi në Perendim. Por ishte Lufta e Lindjes dhe përplasjet e pritshme me interesat e habsburgve, që e detyruan të pajtohej me shtrirje në jug. Kjo shtrirje përfshiu territoret e katër
provincat e verilindjes shqiptare: Nishit, Pirotit, Vrajës dhe Toplicës — ku përfshiheshin përveç 8 qendrave urbane edhe plot 998 fshatra, një hapësirë që ishte pak më e madhe se sa Kosova e sotme.
Republika e Kosovës aktualisht është gjithashtu e përshtatshme si një objektiv i butë për luftën serbe të dezinformimit: ajo edhe pas 22 viteve të shkëputjes nga pozicioni kolonial serb dhe 14 vjeteve pas shpalljes së pavarësisë, vazhdon të jetë e ndërlidhur dhe ndërvarur nga ekonomia serbe! Administrata e UNMIK-ut kishte ndërtuar këtë strategji ndërvarjeje nga e cila nuk u çliruan dot asnjë nga qeveritë pararendëse. Krijimi i tajfunëve të ekonomisë kryesisht nga shtresat e asaj pjese të popullsisë që ishte lojale ose kolaboratore me të gjitha pushtetet e Serbisë, që nga pushtimi i Kosoëvs nga Serbia (1913), e bën këtë varësi ekonomike edhe më të ndjeshme.
Ofensiva serbe e veprimit kundërofenziv dha shenjat e para të “thyerjes së aleancave” perendimore në mbështetjen e procesit të ndërtimit të shtetit të pavarur të Kosovës si shtet unitar. Tashmë krijimi i një autonomie regjionale në veriun e Republikës, sikur konsiderohet si akt i domosdoshëm. Çështja është se çfarë pushteti do t’i rezervohet, bazuar në përvojën e autonomive rajonale europiane apo insistohet që të kemi variantin e Republikës Serbska, pra shtetit brenda shtetit në trupin e Republikës!
Në rast se vazhdon rezistenca për shtyrjen e zgjedhjeve lokale në katër komunat e veriut për të përmbushur obligimet kushtetuese e ligjore pas tërheqjes së Listës Serbe (respektivisht seksionit të Partisë së Vuçiqit për Kosovë), atëherë krijimi i Donbasit serbo-rus në veriun e Kosovës mund të cilësohet si bombë e pistë e programuar.
Sulmi i përqëndruar dezinformues ndaj kryeministrit Kurti
Dezinformimi si akt subversiv shenjon përhapjen e informacioneve të rreme, qëllimi i të cilave është të mashtrojë shoqërinë, grupet individuale ose individët në aspektin e interesave politike ose ekonomike.[2]
Në literaturn profesionale informacioni i transmetuar si i tillë, jo vetëm që është i pavërtetë, rrjedhimisht kualifikohet si dezinformatë sipas standardeve objektive, por ai konsiderohet se është plasuar qëllimisht nga autori me qëllim mashtrimi.
Për javë e muaj me radhë lufta hibride ishte përqëndruar ndaj Ministrs së Punëve të Jashtme, zonjës Gërvalla. Ky sulm herë-herë shoqërohej me akuza banale dhe irituese. Një pjesë e mediave tona mirreshin me çdo cicërimë të saj në Twitter. Shpifjet ishin tejet të ulta, sidomos kur element primitiv nga mileu rural i propagandës e akuzonin atë se gjoja ajo ishte e është kundër UÇK-së!
Kjo luftë hibride konsiderohej se mund të rezultonte e sukseshme — që d.t.th se pritej të kurorëzohej me rrëzimin e qeverisë, meqë qendra e saj gjykonte se koalicioni ishte tërësisht i varur nga partneri i VV-së në këtë qeveri, pra Lista GUXO. Me javë të tëra mediat socila vlonin nga kjo propagandë e përqëndruar kundër zonjës Gërvalla.
Por, sidoqoftë, përqëndrimi i dezinformatës vazhdon të jetë tutje i orjentuar ndaj personit të kryeministrit. Mjetet e as metodat nuk përzgjidhen. Beteja është e formatit total. Jo rrallë ndodhë që brenda ditës dezinformimi që fabrikohet në Beograd shpejt gjen rrugën e tij dhe plasohet në mediat e njohura në Prishtinë e Tiranë, disa prej të cilave i përkthejnë pa i kontrolluar fare.
Janë të njohura sjelljet e kësaj lagjeje të mediave tona në raport me vendimet e qeverisë si për moslejimin e mbajtjes së zgjedhjeve serbe, ashtu edhe të referendumit serb në Kosovë. Por mbi të gjitha intenca e qeverisë për të shtrirë pushtetin në veriun e Kosovës ka hasur në një veprim mirë të koordinuar të qendrës dezinformuese serbe në Beograd me strukturat e saj në Prishtinë.
Deklarata e tipit se “në veri kemi vakum pushteti”, apo se “po kthehemi në pozicionin para vitit 2011/13 (aludohet në marrëveshjet për “shkrirjen” e strukturave paramilitare serbe, si ato të “Rojeve të Urës” në Policinë e Kosovës dhe në Gjyqësor), janë pjesë e uftës hibride serbe për dobësimin e pozicionit të Kosoëvs në procesin e dialogut të imponueshëm me Beogradin.
Veprime si këto synojnë të ankorojnë narrativën serbe në publikun shqiptar se “veriu i përket Serbisë”! Kjo në mënyrë tepër e papërgjegjshme, për të mos thënë cinike, e kthen përmbys situatën reale. Problemet aktuale që Kosova ka me veriun nuk shkaktohen nga masat për shtrirjen e sovranitetit të Republikës edhe në atë cep të saj, por ato janë produkt i politikës së dështuar të qeverive pararendëse. Janë ato politika që e kishin bërë Kosovën pothuajse të varuar nga një regjim kriminal, siç është ky i Beogradit dhe ka ekspozuar arbitraritetin e tij shantazhues në raport me Kosovën, rrjedhimisht edhe me politikat e BE-së për rajonin.
Gënjeshtra kryesore e kësaj propagande, rezulton të jetë ajo që plasohet herë pas herë edhe në mediat tona, sipas së cilës Kosova, madje edhe Shqipëria politike, mund të përparojnë, mund të dalin nga ky izolim në të cilin po i mbanë tutje Europa, respektivisht aleatët e Serbisë brenda BE-së, vetëm nëse kemi marrëveshje të mira me regjimin serb. Kjo po përhapet me po aq padurim gjithandej në hapësirën shqiptare; produkt i këtyre pikëpamjeve ishte projekti për Ballkanin e Hapur që do të dominohej nga Serbia. Pre e kësaj propagande, qoftë edhe në heshtje, siç e kemi vu re, kanë rënë segmente të tëra të politikës sonë, me theks të mediave.
Gjakimi shqiptar për “marrëdhënie normale”
Përtej fjalës për integritetin territorial të Kosovës, një lagje politikanësh tanë tashmë hapur flasin për projektin e ndarjes së veriut në emër të shkëmbimit të territoreve që kishin aprovuar e tumirë kryeministrat tanë në vitet 2016/18. Ata përmes rikthimit në tavolinë të këtij projekti ose përmes krijimit të “Republikës Srbska” në veriun e Kosovës, duket se e shohin kthimin më të shpejtë të mundshëm në marrëdhëniet “normale” me Serbinë. Harrohet për një çast fakti se Serbia me qeverinë aktuale, është e pozicionuar fort në krah të Rusisë dhe tok me Rusinë sot janë katapultuar me vullnetin e tyre politik “jashtë rrethit të kombeve të qytetëruara” përmes krimeve të tmerrshme kundër njerëzimit. Lihet mënjanë fakti se ky “normalizim” ka ca parakushte elementare njerëzore e kushtetuese: Serbia duhet ta largojë Kosovën jo vetëm nga preambula e kushtetutës së saj, por edhe nga pjesët substanciale të saj; minimalisht të kërkoj falje jo vetëm për gjenocidin e fundit të ushtruar ndaj shqiptarëve (1989/99).
Fakti që ata abstraktohen nga kjo shkelje e qytetërimit nga Serbia është karakteristik për të gjithë zërat nga politika dhe publiku ynë i ashtuaquajtur opozitar, që bëjnë thirrje për ndjeshmëri ndaj palës serbe dhe rritje të “iniciativave diplomatike” ndaj Beogradit. Por pavarësisht kësaj gadishmërie permanente të “politikanëve tanë të matur” për “normalizim të marrëdhënieve” me Serbinë, Vuçiqi deri më tani ka hedhur poshtë me përbuzje të gjitha “përparimet diplomatike” nga ana e Perëndimit — projekti gjermano-frëng për normalizim sado që ka hequr dorë nga parimi themelor i së drejtës ndërkombëtare — njohja reciproke, po hasë në rezistencë të jashtëzakonshme të Beogradit.
Sot, prandaj, t’i quash aktet e agresionit të Serbisë në veriun e Kosovës “luftë politike” është në thelb banalizim i propagandës. Përkundrazi, ofenziva serbe në veri tashmë po hyn në fazën e pregaditjes së terrenit për aneksimin e veriut. Askush ndërkohë nuk flet për të drejtën e kthimit të mbi 12.000 qytetarve shqiptarë në veriun e qytetit (Mitrovicë) prej nga u dëbuan në kushte “paqeje” në 4 shkurt të vitit 2000! Çka nënkupton afishimi e shumëzimi i deklaratave që bëjnë thirrje se
“shtatëdhjetë mijë serbët në Veri të Kosovës duhet ta dinë se janë të sigurt”.
Ky dyfishim i numrit të serbëve në veriun e Kosovës nuk mund të jetë krejt i rastësishëm. Atë nuk e ka pohuar deri sot as vetë Beogradi. Në këtë kurth/lajthitje të ambasadorit Kristofer Hill nuk vonoi e ranë edhe një lagje e politikanëve tanë të papërgjegjshëm dhe ca prej mediave tona. Si të komentohet ndryshe deklarata e një politikani tonë spordhjak, kur tërheqë paralele mes sjelljeve të Milosheviqit në periudhën e apart’heidit në Kosovë (1989–1999) me gjoja sjelljet e qeverisë sonë me serbët në veri?!
Beogradi pretendon ta zhdukë Republikën e Kosovës
Regjimi i Beogradit në objektivin e tij politik tashmë ka shpallur hapur asgjësimin e Kosovës si entitet politik, duke paralajmruar inkursionin e armatës serbe në veriun e saj. Vuçiqit do t’i qëndrojë këtij qëllimi për sa kohë të ekzistojë në krye të shtetit. Ky objektiv fundja është pjesë e identitetit thelbësor të mendësisë serbe të selitur që me krijimin e shtetit serb.
Prandaj “zgjidhjet diplomatike” të tipit të Asociacionit të Komunave Serbe de fakto do të ishin vetëm uverturë e pushtimit real në një të ardhme paksa më të largët. Në këtë rast do të kishim të bënim vetëm me një armëpushim të padeklaruar, respektivisht “paqe të ftohtë” që do t’i shërbente Beogradit për të mbledhur forcat e tij për valë të reja gjenocidi.
Shefi i Shtabit rus Valery Vasilyevich Gerasimov shkroi në një ese të shkurtit 2013 për të përjavshmen Voenno-Promyschlennyi Kur’er (“Kurrieri Ushtarak-Industrial”): “Luftërat nuk shpallen më dhe sapo të fillojnë, ato vazhdojnë në një mënyrë të panjohur. Modeli dhe mjetet joushtarake janë më të rëndësishme se kurrë, në raste të caktuara edhe më të rëndësishme se armët.” Gerasimov shprehimisht e quan komunikimin si një mjet jo ushtarak. Luftërat nuk fitohen nga ata që kanë më shumë armë. Luftërat fitohen nga ata që kontrollojnë informacionin.[3]
Pavarësisht këtij fakti, avokatët e “diplomacisë” shqiptare “të urtë e të matur” e injorojnë me kokëfortësi këtë dimension të fushatës së shfarosjes nga ana e Serbisë dhe flasin sikur Kosova të ishte përgjegjëse për situatën e krijuar tashmë në veri.
Nënkryetarja e PDK, Vlora Çitaku, javën që lamë pas, përmes një deklarate të publikuara rreth gjendjes në veri, vetëm sa i ka shtuar një dozë perfiditeti këtij qëndrimi. Sipas kësaj logjike një “politikë e zgjuar” duhet të parandalojë fuqimë autoritare siç është Serbia, nga një sjellje edhe më agresive në të ardhmen, gjë që nënkupton se qeveria jonë po e shtyka Kosovën në një përballje të përshkallëzuar në kundrshtim me interesat tona!
Kjo deklaratë e zonjës Çitaku erdhi pikërisht në momentin kur Beogradi kishte nisur një fushatë dezinformimi që shpërtheu me histerizmin e Vuçiqit ndaj kryeministrit Kurti, kur nuk hezitoi ta cilësoj madje edhe si “llum të terrorizmit”!
Në vokabularin prej fashisti Vuçiqi dhe gjithë aparati propagandistik i Beogradit, gjatë gjithë kohës së luftës në Kosovë, UÇK e cilësonin organizatë terroriste. Sipas kësaj logjike kryeministri ynë nuk na qenka asgjë më pak a më shumë vetëm se “një mbetje prej terroristi” me ADN-ë e UÇK-së!
Por, si ta kuptojë këtë mesazh një zonjë jona që është katapultuar në politikë nga “sfilatat e modës” dhe “përkthimi simultan”?!
Se Serbia po pregaditet për betejën definitive për zhdujen e Kosovës si entitet politik, respektivisht mbajtjen e saj brenda danave të “konfliktit të ngrirër”, flasin bazat ushtarake e politcore (48 sosh) rreth e përqark kufirit tonë me Serbinë.
Duke marrë në konsideratë këtë objektiv të Serbisë dhe ofenzivën e paralajmruar të saj në veri, ka kohë që zërat e arsyeshëm të lidershipit tonë, sidomos në mediat prestigjioze të Perendimit, kishin paralajmruar mundsinë e shpërthimi të luftës mes Serbisë dhe Kosovës. Serbia agresore për këtë fundja është armatosur me vite të tëra. Shih për këtë kryeministri jonë me të drejtë po i bënte thirrje Perëndimit që të merrte masa parandaluese për të penguar Vuçiqin në këtë ndërmarrje sa aventureske aq edhe të rrezikshme. Pavarësisht këtij paralajmrimi, veprimi dezinformativ vlonte në mediat tona, madje deri në përmasat e ironisë e sarkazmit primitiv!
Që atëherë është bërë e qartë se kunëdrvënia këtij paralajmrimi përmes dezinformimit klasik shërbeu si një përgatitje për gënjeshtrën e madhe propagandistike të Beogradit se gjoja na qenka Prishtina që po planifikoka një sulm ushtarak rrufe në veri! Me këtë kundërveprim, Beogradi padyshim dëshiron të krijojë një justifikim për veprimet që planifikon në veriun e Kosovës.
Tërheqja e deputetëve të Listës Serbe dhe funksionarëve të pushtetit lokal tok me policinë e gjyqësorin në veri, është uvertura drejt një përballje që tejkalon përmasat e luftës hibride.
Përmbysja e raporteve dhunues-viktimë
Qëllimi i operacioneve të tilla të Beogradit është të përmbysin marrëdhënien autor-viktimë në mendjet e publikut shqiptar, por edhe perendimor dhe të portretizojnë kryeministrin e Kosovës si një aventurier që mbetet jashtë kontrollit dhe dëshiron të zhysë popullin në luftë kotna si koti dhe të rrezikojë projektin e Republikës! Nuk na qenka Serbia, e cila po kërcënon haptazi me aneksimin e veriut, por na qenka Kosova, ajo që poprovokon destabilitet dhe luftë! Ky akt pastaj do të cilësohet nga perendimorët si kërcënim për paqen në rajon dhe më gjerë! Prandaj rikthimi tek cilësimi i kryeministrit tonë nga ana e Vuçiqit si “llum i terririzmit”, nuk rezulton të ketë qenë i paparamenduar.
Por lufta serbe e dezinformimit nuk është aspak e kufizuar vetëm në sajimin dhe përhapjen e gënjeshtrave të pacipë propagandistike. Fillimi dhe nxitja e debateve shpërqendruese është dëshmuar të jetë jashtëzakonisht efektive. Në një konferencë në Talin, Estoni, historiani ukrainas Andrij Portnov dhe politologu gjerman Andreas Umland, e bënë të qartë këtë strategji që përdor Rusia në raport me Ukrainën. Serbia në rastin tonë vetëm sa ka kopjuar strategjinë ruse.
Njohës të mirë në lëmin e metodës së shpërqendrimit të dezinformimit janë ata përfaqësues “të shquar të elitës intelektuale” — ose ajo që konsiderohet si e tillë sot në Kosovë — të cilët, që nga çlirimi i Kosovës nga pushtuesit serb (qershor 1999), nuk janë lodhur kurrë duke propaganduar për nevojn që “edhe Serbia duhet të fitojë diçka”! Kjo lagje “analistësh” e opinionistësh prandaj janë përqëndruar rreth 3–4 portaleve më aktive në këtë plan dhe 2–3 studiove televizive.
Ata e kanë përdorur pa u lodhur praninë e tyre mediatike në muajt e fundit për të vënë në dyshim funksionalitetin e qeverisë dhe mbijetesën e saj. Prandj kanë propaguar si periudha të rënies së saj të pritshme, herë pranverën e herë vjeshtën pasuese, duke mëtuar të krijojnë pasiguri tek qytetarët.
“Është e vështirë të imagjinohet një akuzë më groteske sesa mungesa e vëmendjes nga media për gojën e autorëve që janë mysafirë të rregullt në emisionet televizive dhe prania e të cilëve në radio, televizion, internet dhe mediat e shkruara është pothuajse e pashmangshme”4, do të shkruante edhe për rastin tonë studjuesi gjerman Richard Herzinger.
Prezenca kaq e theksuar e kësaj lagjeje opinionistësh e analistësh në mediumet vizive me pozicionim të hapur dezinformues, pavarësisht se ndonjëri sosh vazhdon të trajtohet dhe të ballafaqohet nga mediat si “mendimtar origjinal” është alarmuese. Në fakt shumica sosh janë thjeshtë “pozues narcisist dhe sharlatan pseudo-intelektual”, të cilët përfshihen gjithnjë e më shumë në tema për të cilat nuk kanë as dijet minimale teorike. Në fakt, që nga ardhja në pushtet i qeverisë Kurti II, kjo lagje propagandistësh kanë vepruar si apologjet të mprehtë të Beogradit.
Nevoja emergjente për publikun e informuar e formuar mirë
Realiteti në lëmin e informimit dhe formimit politik në Kosovë vazhdon të jetë i papëlqyeshëm; ai de fakto lë shumë për të dëshiruar. Meqë mediat vazhdojnë të jenë të kapura, ngjashëm si pjesa më e madhe e segmenteve të shoqërisë, në vend që të kemi një “opinion” të pavarur apo edhe “ekspertiza” të përhershme ekspertësh në mediat tona, terreni është lëshuar shumë në duar të gabuara. Madje edhe vetë RTK-ja vazhdon të drejtohet nga joprofesionistët, thënë më së buti. Jo pak deklarata e qëndrime të shprehura në mediat tona nga politikanë të papërgjegjshëm të opozitës dhe të ashtuquajtur analistë, duhet të vlerësohen në të njëjtën mënyrë siç vlerësohen artikujt përkatës nga mediat serbe të kontrolluara nga Vuçiqi. Fakti që kjo nuk ndodhë, tregon se sa keq vazhdon të keqpërdoret e të futet në gracka e lajthitje të përditshme publiku shqiptar ndaj teknikave të përdorura nga specialistët e dezinformimit të Beogradit për të kontrolluar debatet në mediat tona.
Megjithatë, këto teknika duhet të kuptohen në të gjitha dimensionet e tyre si pjesë përbërëse e agresionit ushtarak kundër Republikës sonë sa edhe kundër vet demokracisë.
Për ta përballur këtë lllumë të propagandës e dezinformimit serb, për ta shmangur këtë formë të luftës hibride serbe, kërkohet veprim urgjent. Institucionet shtetërore, shih për këtë, duhet të kalojnë në ofenzivë të plotë edhe në lëmin e propagandës. Urgjentisht duhet të krijojmë një lloj sistemi të paralajmërimit të hershëm, i cili duhet të krijohet në bashkëpunim mes institucioneve shtetërore dhe organizatave civile, joqeveritare dhe iniciativave të ekspertëve, ku gjthësesi duhet të përfshihet edhe media progresive. Është tepër e rëndësishme të evidentohet e publikohet çdo dezinformatë e amplifikuar në media, madje në një fazë të hershme, të identifikohen krijuesit e saj dhe të informohet publiku për origjinën e tyre në kohën e duhur. Në këtë rast nuk bëhet fjalë për censurë, por për transparencë dhe ndërgjegjësimin e publikut me synimin për të imunizuar sa më shumë diskursin social e politik në gjithë habitusin tonë politik.
- Richard Herzinger: https://internationalepolitik.de/de/das-dauerfeuer-der-desinformation
- Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache, i shkarkuar më 10 mars 2021.
- Patrick Beuth, Marc Brost, Peter Dausend,Steffen Dobbert, Götz Hamann: Krieg ohne Blut. Në: Die Zeit, Nr. 9/2017
- Richard Herzinger: Po aty.
Rruga Press