Strategjia e drejtësisë tranzicionale e Bosnjës: Viktimë e përçarjeve të pasluftës
Një plan për të miratuar një strategji kombëtare për të adresuar trashëgiminë e luftës përçarëse të Bosnjës u braktis pasi u bë viktimë e mosmarrëveshjeve që supozohej të ndihmonte të kapërceheshin.
Një çerek shekulli pas përfundimit të luftës, asnjë strategji e drejtësisë tranzicionale për të përcaktuar mekanizmat jo gjyqësorë për përcaktimin e fakteve rreth asaj që ndodhi gjatë konfliktit 1992-1995 nuk është miratuar në Bosnjë dhe Hercegovinë.
Në vitin 2010, Këshilli i Ministrave caktoi një grup ekspertësh për të përgatitur një draft strategji me shpresën për të krijuar një pikë kthese në rrugën e pasluftës të vendit.
Ekspertët që iu bashkuan grupit besonin se ata mund të përmirësonin kërkimin për personat e zhdukur, të parandalonin manipulimin politik të krimeve, të sillnin kënaqësi për viktimat dhe në përgjithësi ta ndihmonin vendin që të ndahej me të kaluarën dhe të lëvizte drejt së ardhmes.
Ata përgatitën një draft strategji, por autoritetet nuk e kanë miratuar kurrë, dhe dokumenti tani është pothuajse i harruar. Ish-anëtarët e grupit të ekspertëve besojnë se kjo ishte për shkak të mungesës së vullnetit politik.
Një nga anëtarët e grupit, Eli Tauber, tha se ai pati përshtypjen se e gjithë iniciativa ishte thjesht sa për shfaqje dhe se autoritetet nuk ishin kurrë seriozë në lidhje me miratimin e strategjisë.
“Të gjithë ne që morëm pjesë në atë ekip menduam se po bënim më të mirën për vendin tonë. Megjithatë, dikush mendoi që ne thjesht duhej të dukeshim sikur po bënim diçka dhe jo të bënim vërtet diçka”, tha Tauber.
“Proceset shëruese mungojnë”
Këshilli i ministrave në seancë në vitin 2011. Foto: Këshilli i Ministrave.
Në të njëjtën kohë kur grupi 15-anëtarësh i ekspertëve u caktua nga Këshilli i Ministrave në fillim të vitit 2010, Ministria për të Drejtat e Njeriut dhe Refugjatët dhe Ministria e Drejtësisë zhvilluan një sërë konsultimesh me përfaqësues të viktimave të luftës dhe shoqërisë civile.
Në atë moment, kishin kaluar 15 vjet nga përfundimi i luftës, por ishte hera e parë që mendimet mbi drejtësinë tranzicionale shkëmbeheshin drejtpërdrejt midis grupeve të ndryshme me prejardhje të ndryshme etnike.
Zlatko Prkiç i Shoqatës Kroate të të Ndaluarve në Vares, i cili mori pjesë në konsultimet rreth përgatitjes së draft strategjisë, e kujton atë periudhë si një mundësi unike për viktimat e mbijetuara të torturave dhe të shkeljeve të të drejtave të njeriut për të specifikuar problemet kryesore dhe për të shpjeguar se si ata mund të ndihmonin.
“Pas kësaj, nuk pati më thirrje apo takime. U bënë përpjekje për ta fshehur këtë problem, për të përshirë gjithnjë e më pak të ndaluar dhe viktima lufte në gjetjen e një zgjidhjeje”, tha Prkiç.
Eksperti ligjor Goran Simiç, një tjetër ish-anëtar i grupit të ekspertëve, tha se pasi u përgatit drafti i strategjisë, Këshilli i Ministrave e futi atë në një sirtar dhe bëri sikur nuk ekzistonte.
“Anëtarët e Këshillit të Ministrave dhe parlamentarët që nuk duan të përcaktohet numri i saktë i viktimave dhe emrat e tyre, ose vendndodhja e kampeve të paraburgimit dhe kush i ngriti këto kampe, ose që të mbahen gjyqe për të gjitha krimet e luftës, nuk mund ta pranojnë strategjinë”, tha Simiç.
Vizioni i strategjisë, siç përshkruhet në draft dokument, ishte të krijonte një dialog të hapur, produktiv për të kaluarën në të gjithë sektorët e shoqërisë boshnjake, me synimin për të parandaluar manipulimin e fakteve në lidhje me luftën, duke ofruar kënaqësi për viktimat dhe duke krijuar institucione publike profesionale, përfaqësuese dhe të besueshme.
Drafti sugjeroi gjithashtu se për të siguruar të drejtën e viktimave të luftës për të vërtetën, mund të ngrihej një mekanizëm institucional jashtëgjyqësor për të përcaktuar faktet, megjithëse dokumenti nuk specifikoi se çfarë lloji organi do të ishte ky dhe si do të arrinte ai qëllimet e tij.
Çështjet kryesore të shqyrtuara në draft strategji përfshinin rregullimin e dëmshpërblimeve për viktimat e luftës dhe vendosjen e rregullave uniforme për ndërtimin e monumenteve, me qëllim zgjidhjen e “polemikave dhe pakënaqësive të shumta” në lidhje me monumentet që përkujtojnë ata që vdiqën në luftë. Shoqatat e viktimave shpesh janë ankuar se nuk u lejohet të ngrenë monumente në komuna ku një grup tjetër etnik është në shumicë dhe këmbëngulin vetëm në përkujtimin e viktimave të veta.
Edin Ramuliç, një përfaqësues i Shoqatës Izvor, i cili ishte një anëtar i grupit të ekspertëve, tha se strategjia do të kishte ofruar një qasje të re në çështjen e trazuar të përkujtimit.
“Vetë memoralizimi mund të kontribuojë në ballafaqimin me të kaluarën dhe mund të çojë drejt një dialogu me cilësi të lartë në lidhje me të kaluarën, në vend që monumentet të përdoren për të shënuar territoret”, tha Ramuliç.
Iniciativa e fundit në draft strategji parashikonte fillimin e një sistemi kontrollimi për të kaluarën e njerëzve që punojnë për sistemin gjyqësor dhe institucionet e sigurisë, si dhe ata që punojnë në shërbimin e burgjeve dhe administratën publike, në mënyrë që të zvogëlohet numri i punonjësve në shërbimet publike ishin përfshirë në keqbërje gjatë luftës.
Branko Todoroviç, drejtor i Komitetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut në Bosnjë dhe Hercegovinë, tha se nëse strategjia do të ishte miratuar në vitin 2010, do të kishte qenë relativisht vonë, do të vinte 15 vjet pas luftës, por do të kishte krijuar një bazë më të qëndrueshme për krijimin e sundimit të ligjit në vend. Meqenëse ajo nuk u miratua, shkeljet dhe abuzimet kanë vazhduar të pakontrolluara.
“Çështjet që duhet të ishin zgjidhur përmes drejtësisë tranzicionale kanë mbetur të pazgjidhura – përkatësisht urrejtja ndëretnike, manipulimi politik i viktimave, kriminelët e luftës që nuk gjykohen dhe mungesa e kompensimit dhe dëmshpërblimeve të tjera për viktimat, refugjatët dhe njerëzit e zhvendosur”, tha Todoroviç.
“Pra, të gjitha proceset e nevojshme për shërimin e një shoqërie pas konfliktit mungojnë”, pohoi ai.
Kundërshtimet e serbëve të Bosnjës zënë në befasi strategjinë
Ndërtesa e Këshillit të Ministrave dhe e parlamentit. Foto: BIRN.
Ministria e drejtësisë tha për BIRN se Këshilli i Ministrave nuk arriti ta miratojë strategjinë e drejtësisë tranzicionale “si rezultat i kundërshtimeve nga përfaqësuesit e autoriteteve të Republikës Srpska”, entiteti i dominuar nga serbët në vend.
Ndasitë dhe akuzat midis tre grupeve kryesore etnike të vendit – boshnjakët, kroatët dhe serbët – kanë vazhduar që nga lufta dhe vazhdojnë të dëmtojnë përpjekjet për të adresuar të kaluarën, si dhe duke e bërë jofunksional sistemin kompleks politik të vendit.
Safet Softiç, një anëtar i Dhomës së Përfaqësuesve të parlamentit të shtetit, tha se ai beson se strategjia mund të mos ishte mbështetur nga mjaftueshëm ligjvënës edhe nëse do të ishte futur ndonjëherë në axhendën e parlamentit.
“Kam frikë se, për shkak të klimës politike në Bosnjë dhe Hercegovinë, e cila ka qenë e tillë për vite me radhë, ne ndoshta do të ishim grindur mbi miratimin e strategjisë për një kohë të gjatë”, tha Softiç.
Por Dusanka Majkiç, një anëtare e Dhomës së Popullit të parlamentit shtetëror, argumentoi se miratimi i strategjisë nuk do të kishte pasur asnjë kuptim, jo vetëm sepse ai ndoshta nuk do të ishte zbatuar, por se kjo ishte gjithashtu “vetëm një pjesë e problemit”.
“Problemi kryesor është mungesa e vullnetit për t’u ulur së bashku dhe për të rënë dakord politikisht për gjërat kryesore me rëndësi për të ardhmen e këtij vendi. Nëse kjo nuk bëhet në periudhën e ardhshme, ne nuk duhet të presim që të ndodhin ndryshime, dhe jo vetëm në këtë fushë”, tha Majkiç.
“Atmosfera nuk është e favorshme për pajtimin”
Branko Todoroviç, i cili ishte anëtar i grupit të ekspertëve që hartuan strategjinë. Foto: BIRN.
Ish-anëtarët e ekipit të ekspertëve besojnë se, nëse strategjia do të ishte miratuar dhe do të ishte vënë në zbatim, disa gjëra do të kishin filluar të përmirësoheshin, dhe mohimi i gjenocidit dhe lavdërimi i kriminelëve të luftës nuk do të ishte aq shumë problem në vend sot.
Todoroviç argumentoi se komuniteti ndërkombëtar mban një përgjegjësi të madhe për dështimin në vitet e para të pasluftës për të ndihmuar në detyrimin e institucioneve të vendit që të zotohen të zbatojnë proceset e drejtësisë tranzicionale.
“Në vend të kësaj, kemi viktima luftë dhe autorë krimesh lufte të pandëshkuar që jetojnë në të njëjtën rrugë”, tha Todoroviç.
Ramuliç tha se strategjia e 2010 tani është e vjetëruar dhe atmosfera për çështjet e drejtësisë tranzicionale gjithashtu ka ndryshuar.
“Dokumenti duhet të punohet përsëri. Sigurisht, nuk duhet të fillojmë nga e para. Ai ka diçka, por nuk mendoj se atmosfera është e mirë, madje është shumë më keq sesa ishte në vitin 2010 ose 2011, kur filluam përgatitjen e dokumentit”, argumentoi ai.
Pasi Bosnja dhe Hercegovina kërkoi nga BE-ja në 2019 që ta lejojë atë të fillojë bisedimet e pranimit, Komisioni Evropian u përgjigj duke renditur 14 përparësi kryesore që duhet të përmbushen fillimisht. Njëra prej tyre ishte ndërmarrja e hapave konkretë për të krijuar një klimë të favorshme për pajtimin e pasluftës.
“Ambienti politik nuk është ende i favorshëm për pajtimin dhe për të kapërcyer trashëgiminë e së kaluarës. Faktet e vërtetuara rreth ngjarjeve të luftës shpesh kontestohen nga liderë politikë të nivelit të lartë, të cilët hedhin dyshime për pavarësinë dhe paanësinë e gjykatave ndërkombëtare”, tha Komisioni Evropian.
“Të gjithë aktorët në Bosnjë dhe Hercegovinë duhet të demonstrojnë bashkëpunim të plotë me gjykatat ndërkombëtare duke pranuar dhe respektuar vendimet e tyre. Revizionizmi dhe mohimi i gjenocidit kundërshtojnë vlerat më themelore evropiane”, shtoi ai.
Simiç tha se vlera të tilla themelore do të kishin qenë pjesë e strategjisë së drejtësisë tranzicionale, nëse ajo do të ishte miratuar.
“Deri tani, ne praktikisht do ta kishim lënë luftën pas, por siç është, vazhdojmë të jemi në luftë çdo ditë”, tha ai./balkaninsight/