Skaneri/ Si po shndërrohet Tirana në një fjetore të dehumanizuar
Një pjesë e hapësirës së gjelbër përreth Piramidës në kryeqytet është transformuar në një kantier ndërtimi për ngritjen e strukturave të reja në formë kubash prej betoni. Rivitalizmi i kësaj parcele, në zemër të Bulevardit “Dëshmorët e Kombit”, do të përfundojë në tetor. Kur gjithçka të jetë gati, afro një e pesta e gjelbërimit do të jetë zhdukur.
Pak metra më tej, kulla e re “Downtown One Tirana”, 140 metra e lartë, projekti i së cilës u miratua në 2018-n, ka rrëmbyer pjesën qendrore të parkut ikonik të Tiranës së viteve ’70, i ashtuquajturi “Lodrat e Elbasanit”. Të dyzet katet që do të ngrihen mbi një sipërfaqe prej 8 ha do ta shndërrojnë këtë hapësirë, historikisht të qetë, në një territor me densitet të lartë urban. Një tjetër hapësirë me përmasa të ngjashme, e njohur si ish Parku i Autobuzëve, një nga më të mëdhatë që kishte mbetur e gjelbër, u shkëmbye në vitin 2017 me një leje ndërtimi e cila mundësoi aty ngritjen e një kompleksi pallatesh shumëkatëshe. Më herët, në 2015-n, një shumëkatësh i ri, me fasadë tërheqëse, rrëmbeu disa hektarë gjelbërim në krahun verilindor të Parkut të Madh të Liqenit Artificial të Tiranës. Në vazhdim, të tjera sipërfaqe të gjelbra të këtij parkut po shndërrohen në troje ndërtimi për ngritjen e disa qindra apartamenteve të reja.
Në dhjetë vitet e fundit, energji dhe përpjekje të veçanta po ushqejnë objektivin për ta shndërruar Tiranën në një qendër të fuqishme ekonomike dhe financiare për të gjithë Shqipërinë. Autoritetet po ndjekin disa rrugë për arritjen e këtij objektivi. Arkitektura e re është një përpjekje e dukshme, e cila reflekton pikërisht këtë ambicie. Por ngritja e ndërtesave po realizohet përmes një aksioni të dhimbshëm urbanistik që mbështetet kryesisht, në shkatërrimin, apo në tjetërsimin e hapësirave, veçanërisht të gjelbra, për të cilat ky qytet krenohej dikur.
Në vitin 2021, “Instituti për Zhvillimin e Habitatit” (Co-Plan), një prej organizatave më të mëdha në rajon, me qendër në Tiranë, publikoi monitorimin “Mushkëri të gjelbra”, që vinte në dukje kushtet mjedisore në të cilat jetonin kryeqytetasit. Studimi ishte rezultat i vëzhgimit urban i cili kombinoi përpilimin e një produkti hartografik, të furnizuar me të dhëna nga terreni, duke i krahasuar më pas me imazhet historike satelitore në platformën “Google Earth”. Ai konkludoi se humbja e sipërfaqeve natyrore brenda Unazës së Madhe të Tiranës shkonte në 526,000 m2.
“Në vitet e fundit Tirana po regjistron nivelin më të lartë të korracimit, krahasuar me vendet e Ballkanit Perëndimor”, – shprehet Rodion Gjoka, Kreu i Departamentit Mjedisor pranë Co-Plan. “Vlerësohet se 87% e qytetit të jetë e korracuar, – pa aftësi përthithëse për ujërat e shiut që infiltrojnë nëntokë”, vijon më tej ai.
Vitin e shkuar (2021) në Tiranë, autoritetet miratuan një sipërfaqe ndërtimi për ndërtesa të reja 8 herë më e madhe, krahasuar me sipërfaqen e miratuar në vitin 2016: vitin e fundit përpara miratimit të Planit të Përgjithshëm Vendor (TR 030). Në tre vitet e fundit, sipërfaqja e miratuar në Tiranë arriti në 4.2 milionë m2. Ende nuk është e qartë se në ç’raport mes tyre do të jenë sipërfaqet e betonizuara me ato natyrore pas realizimit të ndërtimeve.
“Problemi fillon tek legjislacioni”, – shprehet urbanistja Doriana Musai, një kërkuese shkencore e re, e cila po dokumenton efektet zhvillimore të Planit të Përgjithshëm Vendor TR 030. “Sepse termi sipërfaqe e gjelbër nuk ekziston në legjislacionin planifikues. Plani i Përgjithshëm Vendor (PPV) ka përcaktuar vetëm hapësira publike, duke nënkuptuar përfshirjen brenda saj edhe të sipërfaqes së gjelbër, por legjislacioni nuk specifikon përmasat fizike të këtij gjelbërimi, apo mënyrën sesi do të krijohet ai. Kjo paqartësi, shpesh kjo përplasje, mes hapësirës dhe gjelbërimit, krijon mbivendosje të njërës ndaj tjetrës, si dhe nxit mundësinë për spekulime në praktikë. PPV-ja njeh vetëm përqindjen e hapësirës publike që duhet respektuar në një zonë ndërtimi, por nuk specifikon raportin mes elementëve përbërës brenda saj, si psh., trotuaret, kalimet e makinave, shtigjet e kalimtarëve, parqet etj., madje as madhësinë fizike të parqeve brenda kësaj hapësire”.
Doriana thotë se për shkak se dizenjimi i hapësirës i lihet në dorë arkitektit të kontraktuar nga investitori dhe se, kur në kushtet e mungesës së standardeve të projektimit, manualeve dhe rregulloreve të miratuara në lidhje me sipërfaqen boshe të hapësirës publike, si psh., madhësinë fizike të sipërfaqes së gjelbër, llojin e kurorave të gjelbëra që duhet të mbillen, moshën e pemës etj., shpesh kjo hapësirë përfundon e betonizuar dhe shfrytëzimi i saj i lihet tregut të bareve dhe të restoranteve, apo bizneseve të kateve përdhe, pothuajse në mungesë absolute të tokës së mbjellë me bar apo me lule.
Kur në vitin 2018, Bashkia e Tiranës, e mbështetur nga “Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim” (BERZH) miratoi Planin e Veprimit Qyteti i Gjelbër (PVQGj), një dokument i cili, krahas detyrimit ligjor, kishte peshën e një premtimi, Kryetari i Bashkisë Erjon Veliaj, deklaroi se “Tirana është në prag të një revolucioni të gjelbër”. Ai premtoi ngritjen e Pyllit Metropolitan që parashikonte mbjelljen e dy milionë pemëve, që do t’i garantonin Tiranës “mushkëritë e saj të gjelbra”. Plani parashikonte krijimin e xhepave dhe të korridoreve të gjelbra, ndërtimin dhe rinovimin e hapësirave publike dhe vendosi si objektiv mbjelljen vjetore të 200,000 rrënjëve të reja deri në 2030. Por sot, katër vjet pas këtij premtimi, vizioni i gjelbër, ose ai që konsiderohet si Objektivi Strategjik Nr. 2 i Planit të Veprimit (SO 2A) ka mbetur ende i bardhë në letër. Agjencia e Parqeve dhe Rekreacionit (APR) që administron hapësirat e gjelbra nuk ka arritur të mbjellë as 60 mijë pemët e para. Parashikimet për mbjelljen e një totali prej 900 mijë fidanësh të rinj, deri në fund të 2023, janë të zymta dhe praktikisht, të pamundura. Agjencia po përballet me mungesën e tokës publike, e nevojshme për vendosjen e dy milionë fidanëve të rinj. Mungesa e tokës po pengon bashkinë për të ngritur një fidanishte komplekse, e domosdoshme për të prodhuar fidanët që duhet të furnizojnë Pyllin Metropolitan.
“Hedhja apo vendosja, përkatësisht e dy milionë farave apo fidanëve, qoftë edhe në një afat të shkurtër, nuk mund të konsiderohet si mbjellje pemësh, pasi suksesi i zënies ka një probabilitet i cili varet nga disa faktorë”, thotë z. Gjoka nga Co-Plan. “Nga ana tjetër, që një pemë e rritur të ofrojë shërbimet e saj (thithja e ndotjes, çlirimi i oksigjenit, hijezimi etj.), do të duhen rreth njëzet apo tridhjetë vjet”.
Gjatë pesëvjeçarit të shkuar, Shqipëria pësoi rënie të numrit të popullsisë. Pothuajse me të njëjtën shifër (rreth 50,000 persona) popullsia në Tiranë u rrit. Mbështetur në projeksionet e Kombeve të Bashkuara (UN) mbi dinamikat e popullsisë në zonat urbane, gjatë pesë viteve (2020-2025) Tirana do të jetë qyteti me rritjen më të shpejtë ndër kryeqytetet evropiane. Por në tre vitet e fundit, në Tiranë nuk është ndërtuar asnjë lulishte apo park i ri urban. Sipas informacionit të ofruar prej Agjencia e Parqeve dhe Rekreacionit bëhet fjalë për ndërtimin dhe rehabilitimin e disa dhjetëra shesheve, të ashtuquajtura rekreative, por që nga dizajini janë larg së konsideruari hapësira të gjelbra, apo parqe pushimi me sipërfaqe gjelbëruese. Të ashtuquajturat hapësira rekreative në Tiranë, nuk janë veçse grumbuj lodrash mbi zhavorr, si dhe një numër i pakët fushash sporti me bar plastik të cilat po zëvendësojnë sipërfaqet e bollshme të gjelbra të dikurshme.
“Dëmi që shkakton në shëndetin e fëmijëve, loja me top, apo vrapimi në këto hapësira artificiale, në krahasim me aktivitetet në një terren natyror me bar, është i jashtëzakonshëm”, – thotë pedagogu i arkitekturës dhe arkitekti restaurator Kreshnik Merxhani. “Në të ardhmen këta fëmijë rrezikojnë të kenë një paraqitje fizike më të dobët, krahasuar me fëmijët që rriten në një terren natyror të gjelbër”.
Nëse depërtojmë në brendësi të shesheve, gjendja fizike e tyre është e mjeruar dhe shpesh mobilimi nuk jep siguri për frekuentuesit. Përdorimi i materialeve te ngurta: zhavorri, betoni, bari plastik, apo rrjetat metalike mund të krijojnë rezistencë dhe qëndrueshmëri më të madhe, por nga ana tjetër, përpos rrezikut për dëmtime apo trauma, ato zbehin dëshirën e njerëzve për t’i frekuentuar.
“Për shkak të mungesës së mirëmbajtjes, autoritetet përpiqen që t’i zgjidhin gjërat shpejt”, – shprehet arkitekti Merxhani. “Por me një organizim më të qëndrueshëm, jo vetëm cilësia e shërbimit, por edhe kostot e mirëmbajtjes së këtyre hapësirave të gjelbra do të ishin më ekonomike, krahasuar me hapësirat e betonizuara”.
Në fakt, tre vjet pas miratimit të Planit të Veprimit për një Qytet të Gjelbër (2018), urbanizimi i Tiranës po ndjek një ritëm të pakrahasueshëm. Ky përshpejtim alarmant po e zhvendos shqetësimin mbi cilësinë fizike të hapësirave në të tjera pasoja më të rënda: shëndetin e qytetarëve, veçanërisht atë mendor.
“Tirana po shndërrohet në një fjetore të dehumanizuar, ku pallatet-përbindësha, dendësia dhe vendndodhja e tyre e palogjikshme i bën lagjet e pajetueshme”, – thotë urbanistja Eltjana Shkreli. “Banori i Tiranës nxiton t’i bashkohet një turme, gjithnjë në rritje, që mbush rrugët, gjithnjë e më të pamjaftueshme për makinat, të cilat edhe kur fiken, zaptojnë hapësirat e vogla të mbetura mes pallateve. Mendja e tij bëhet gjithnjë e më e ngjeshur nga presioni që shkakton mungesa e hapësirës, e gjelbërimit dhe ndotja e ajrit”.
Të dhënat e ofruara nga Drejtoria e Taksave pranë bashkisë, tregojnë se në tre vitet e fundit (2019; 2020; 2021), të ardhurat nga taksa e ndikimit në infrastrukturë (TNI) kanë kërcyer, veçanërisht pas vitit 2018-s. Gjatë një vlerësimi mbi kapacitetin dhe performancën financiare të bashkive, “Co Plan” konkludoi se vlera e TNI prej ndërtimeve të reja është rritur me ritme të përshpejtuara, duke u shndërruar në një burim të qenësishëm të ardhurash për Bashkinë e Tiranës. Të ardhurat, vlerat e të cilave, deri në qershorin e shkuar (2019-qershor 2021) arrinin shumën e 133 milionë eurove u korrespondonin një sipërfaqeje ndërtimi prej 400 ha, më e madhja e miratuar në një periudhe kaq të shkurtër, qysh prej caktimit të Tiranës kryeqytet.
Nëse do të krahasojmë të dhënat nga Zyra e Urbanistikës së Bashkisë Tiranë me të dhënat e ofruara nga APR-ja, në tre vjet, norma mes sipërfaqes së miratuar për ndërtim me hapësirën publike të trajtuar (jo domosdoshmërisht të gjelbër) rezulton dramatikisht e skajshme: për çdo 100 ha të miratuara për ndërtime të reja, është ngritur vetëm 1 ha shesh rekreativ.
Në 2020, “Tirana Parking”, një agjenci pranë Bashkisë që administron shërbimin e parkimit me pagesë në kryeqytet, shpërndau 15,784 pulla rezidenciale të reja. Kushdo që mund të pajisej me një të tillë fitonte të drejtën për të parkuar, falas, makinën e tij private pranë vendit të banimit. Ndonëse një përpjekje për të organizuar dhe për të disiplinuar lëvizjen kaotike, ky shërbim legjitimoi shndërrimin e hapësirave mes pallateve në sheshe parkimi.
Referuar numrit të pullave të reja të lëshuara nga “Tirana Parking”, në 2020-n u zunë nga makinat, rreth 95,000 m2 sipërfaqe publike të tjera, të cilat përfshinin të katër zonat e administrimit (ZAP 1, 2, 3, 4.) pa llogaritur zonat tarifore (A, B, C.) që kanë të bëjnë vetëm më hapësirat anësore përgjatë rrugëve publike. Sipas standardeve të zyrtarizuara, ku për parkimin e një makine nevojitet një sipërfaqe prej 6m2, në 2020 rezultoi se hapësira shtesë në dispozicion të banorëve për parkim ishte 7 herë më e madhe sesa hapësira e shesheve rekreative të ngritura nga APR-ja në të njëjtin vit (2020). Në këtë vlerësim nuk përfshihen hapësirat që kanë zaptuar dhjetëra e dhjetëra biznese parkimesh private të tjera, të ngritura mes shesheve të pallateve. Autoriteti vendor nuk ka ende një informacion mbi sipërfaqen totale që përdorin bizneset e parkimeve private. Në Drejtorinë e Përgjithshme të Taksave të Bashkisë Tiranë, këto biznese paguajnë të njëjtat detyrime fiskale, pavarësisht përmasave të hapësirës që ato shfrytëzojnë.
Një sipërfaqe gjithnjë e më e madhe midis hapësirave të pallateve, apo nëpër sheshe, po shërben si hapësirë parkimi. Vetë “Tirana Parking”, përmes një rrjeti impiantesh të parkimit publik, mbi tokë dhe nëntokë, po siguron të ardhura të konsiderueshme, të cilat së bashku me të ardhurat e siguruara nga zënia e hapësirave të tjera publike, në tre vitet e fundit (pas miratimit të PVQGj-s, 2018) janë shndërruar në burim të rëndësishëm për buxhetin vendor. Por gjatë këtyre tri viteve Bashkia e Tiranës nuk ka blerë as 1 m2 truall nga pronarët e tokës për t’i shndërruar në sipërfaqe të gjelbra në interes të qytetarëve. Nuk ekziston ende ndonjë marrëveshje, mes bashkisë dhe pronarëve të shesheve private ndërmjet pallateve, për të përdorur hapësirat në pronësi private për ngritjen e një serie parqesh të gjelbra, ndonëse marrëveshje të tilla janë parashikuar në Planin e Veprimit për një Qytet të Gjelbër (PVQGj). Një tjetër masë që rekomandohet në PVQGj, lidhet me lejimin për shtimin e intensitetit të ndërtimit mbi regjimin e përcaktuar, me kusht që zhvilluesi t’i dhurojë autoriteteve vendore një pjesë të sipërfaqes së shtuar në funksion të zgjerimit të hapësirës publike në zonën e ndërtimit.
“Ky koncept, i njohur si intensiteti i zhvillimit me kusht është një marrëveshje kushtore, mes autoriteteve vendore dhe zhvilluesit,”, – thotë znj. Musai. “Por deri tani, ky instrument planifikimi është keqpërdorur prej autoriteteve, pasi në praktikë ai ka shtuar numrin e kateve mbi planin e përgjithshëm të miratuar, por nuk ka dhënë asnjë metër katror më shumë hapësirë, veçanërisht të gjelbër”, – përfundon ajo.
Të ardhurat e Bashkisë së Tiranës nga burimet e saj janë dyfishuar në pesë vitet e fundit. Kjo përbën një vlerë disa herë më të lartë se mesatarja kombëtare. Por kjo begati po shpërfill detyrimet që burojnë nga “Plani i Veprimit për një Qytet të Gjelbër”. Ngushtimi i hapësirave shkakton mbipopullimin dhe mbi shfrytëzimin e tyre, i cili, i kombinuar me kufizimet buxhetore në drejtim të sipërfaqeve të gjelbra sjell degradimin e tyre dhe ndikon në rënien e cilësisë së jetës dhe qëndrueshmërinë e qytetit.
“Prej 2014-s mungojnë të dhënat nga Instituti i Shëndetit Publik (ISHP)”, – thotë Rodion Gjoka nga Co-Plan. “Nuk mund të dimë me saktësi nivelin e stresit; gjendjen higjeno-sanitare të qytetit etj. Në mungesë të hapësirave të gjelbra, Tirana po vuan frymëmarrjen e saj natyrale, ku akset e rrugëve mbeten të vetmet korridore frymëmarrje. Nga ana tjetër kjo mungesë e së gjelbrës shton ndotjen dhe zhurmën, por akoma më shumë, ajo nxit ndarjen mes njeriut dhe natyrës dhe për të tjerë, rrit kostot e jetesës, gjatë përpjekjes për të aksesuar habitate natyrore në distanca më të largëta”. – përfundon ai.
Në tridhjetë vjet në Shqipërinë post-totalitare nuk është ndërtuar asnjë park për qëllime pushimi dhe shëtitje me sipërfaqe të gjelbëruar, përveç se është administruar çka ka ekzistuar më parë. Në një qytet, i cili do të tejkalojë së shpejti milionëshin, mjedisi urban po zgjerohet në kurriz të mjedisit natyror. Hendeku mes natyrës dhe urbanizimit po thellohet. Ndërsa Tirana ngjeshet, “revolucioni i gjelbër” nuk ka filluar ende aksionin…
“Arkitektura e re në Tiranë nuk ka hapësirë, nuk ka frymëmarrje”, – thotë Z. Merxhani. Jo vetëm që është eliminuar koncepti i hapësirës së gjelbër, por po eliminohet edhe hapësira për të perceptuar objektet…
Përpjekja e autoriteteve për të nxitur një zhvillim të shpejtë, duke propaganduar virtualisht, nën maskën e një kurore të gjelbër imagjinare Tiranën, vazhdon të tërheqë rezidentë të rinj. Por ne nuk dimë se çfarë do të bëjnë ata dhe pasardhësit e tyre të afërt, jo shumë larg prej këtej, kur të kuptojnë se po jetojnë në një qytet të bardhë betoni…
Rruga Press