Pse kaq shumë ndërtesa u shembën në Turqi?

“Ne jemi duke kërkuar mbesën time, Rukiye”, u tha gazetarëve vendas një burrë me pamje të lodhur, ndërsa shikonte nëpër mbetjeve të një spitali në provincën jugore turke të Hatay të mërkurën.

“Ajo është 23 vjeçe, infermiere. Ajo hyri në spital disa orë pas tërmetit të parë për të ndihmuar në evakuimin e pacientëve. Ndërtesa u shemb mbi të kur goditi tërmeti i dytë. Ajo shpëtoi shumë njerëz, por nuk mundi të dilte vetë. Ne e dimë se ajo ishte gjallë për të paktën 16 orë – ajo thirri burrin e saj nga nën rrënojat. Por tani shpëtimtarët thonë se ajo ka të ngjarë të ketë vdekur”.

Dhe siç vë në pah Al Jazeera, mijëra njerëz si Rukiye besohet se janë ende të mbetur në mbeturinat e ndërtesave të shembura në të gjithë juglindjen e Turqisë pas tërmeteve shkatërruese të së hënës.

Sipas qeverisë, dy lëkundje të mëdha dhe qindra pasgoditje shkatërruan të paktën 6,444 ndërtesa në 10 provinca, duke vrarë më shumë se 17,000 njerëz.

Një kombinim tragjik

Ndërsa shpëtimtarët vazhdojnë të kërkojnë nëpër rrënoja në kërkim të mrekullive, kombi tani po përpiqet të kuptojë pse kjo fatkeqësi natyrore – për të cilën Turqia supozohet se po përgatitej për më shumë se 20 vjet – shkaktoi kaq shumë dëme në infrastrukturën e vendit.

A ishte se dy tërmetet – i pari me magnitudë 7.8 dhe i dyti me magnitudë 7.6 – ishin thjesht shumë të fuqishëm për të mbijetuar shumica e ndërtesave? Apo se ndërtesat nuk ishin në përputhje me standardet moderne të ndërtimit? A ka pasur neglizhencë nga ana e autoriteteve?

Sipas profesor Okan Tuysuz, një inxhinier gjeologjik nga Universiteti Teknik i Stambollit, një kombinim tragjik i të gjithave më sipër çoi në katastrofën e së hënës.

“Kemi të bëjmë me tërmete vërtet masive këtu”, tha Tuysuz për Al Jazeera. “I pari ishte afërsisht i barabartë me çlirimin e energjisë nga një shpërthim prej rreth 5 milion ton TNT. I dyti ishte ekuivalent me 3.5 milion ton. Shumica e ndërtesave do ta kishin të vështirë për të përballuar një forcë të tillë”.

Dhe Sinan Turkkan, inxhinier, pajtohet me këtë.

“Jo vetëm që tërmetet ishin jashtëzakonisht të fuqishëm, por ata gjithashtu goditën me shpejtësi”, shpjegoi ai.

“Shumë ndërtesa patën dëmtime të lehta deri në mesatare në tërmetin e parë, por u shembën pas të dytit”.

Por edhe pse fakti që lëkundjet në këto përmasa të njëpasnjëshme do të përbënin një rrezik për çdo ndërtesë, ekspertët nënvizuan se një tragjedi në këtë shkallë nuk ishte aspak e pashmangshme.

“Sipas vlerësimeve zyrtare, të hënën u shembën 6,000 deri në 7,000 ndërtesa. Sado i fortë të jetë, asnjë tërmet nuk mund të kishte shkaktuar kaq shumë dëme nëse të gjitha ndërtesat do të ishin sipas standardeve”, vlerëson Turkkan.

Të mërkurën, presidenti i Turqisë, Recep Tayyip Erdogan mbrojti përgatitjet e qeverisë së tij për dhe reagimin ndaj tërmeteve gjatë një vizite në zonën e fatkeqësisë, duke thënë se ishte “e pamundur që dikush të përgatitej për shkallën e fatkeqësisë”.

Më pas ai tha se shteti do të rindërtojë brenda një viti të gjitha ndërtesat e shembura në të 10 provincat e prekura nga tërmeti.

“Ashtu siç bëmë në Malatya, Elazig, Bingol, Van [do të rindërtojmë këtu]. Kjo është një punë që ne e njohim mirë. Qeveria jonë e dëshmoi aftësinë e saj [për të rindërtuar] herë pas here në të kaluarën. Ne do të arrijmë të njëjtën gjë në Hatay, në Maras dhe gjithashtu në tetë provinca të tjera të prekura”.

Në shkrimin e Al Jazeera thuhet se shumica e ndërtesave që u shembën të hënën u ndërtuan para vitit 1999, kur një tërmet me magnitudë 7.6 goditi rajonin e Marmarasë Perëndimore, duke vrarë 17,500 njerëz.

Që atëherë, qeveria përmirësoi ndjeshëm “kodin turk” të projektimit sizmik dhe në vitin 2008, filloi një projekt ambicioz të transformimit urban për të përgatitur Turqinë “për tërmetin tjetër të fuqishëm”.

Zbatimi i kritereve

Në nëntor të vitit 2022, pasi një tërmet me magnitudë 6 dëmtoi më shumë se 2,000 ndërtesa në Duzce, në Turqinë veriore, ministri i mjedisit dhe urbanizimit Murat Kurum nënvizoi se autoritetet po punonin për ta bërë çdo ndërtesë në vend “të sigurt nga tërmeti deri në vitin 2035”.

“Ne kemi rindërtuar tashmë 3.2 milionë rezidenca”, tha Kurum në një postim në rrjetet sociale. “250,000 rezidenca në 81 provinca dhe 992 rrethe aktualisht po transformohen [për të përmbushur rregulloret aktuale]. Janë audituar 6.6 milionë shtëpi dhe biznese. 24 milionë nga qytetarët tanë aktualisht jetojnë në vendbanime të sigurta nga tërmetet”.

Megjithatë, këto përpjekje ambicioze nuk ishin në gjendje të parandalonin katastrofën.

“Në letër, kriteri i projektimit sizmik i Turqisë është në përputhje me standardet globale – në fakt është më i mirë se shumica”, tha Turkkan. “Në praktikë, megjithatë, situata është shumë e ndryshme”.

Qeveria ofroi stimuj financiarë, por nuk e bëri të detyrueshme pjesëmarrjen në projektin e saj të transformimit urban.

Kjo në mënyrë efektive nënkuptonte se vetëm njerëzit që ishin në gjendje të fitonin para nga rindërtimi – njerëz që zotëronin parcela të vlefshme të përshtatshme për zhvillim të mëtejshëm – ranë dakord të prishnin pronat e tyre të vjetra dhe të rindërtonin sipas “kritereve të fundit”.

Shumë nuk donin të shpenzonin para për punë rindërtimi apo përforcime që nuk dukeshin urgjente.

Kjo është arsyeja pse, thonë ekspertët, më shumë se 20 vjet pas tërmetit të Marmarasë, Turqia është plot me ndërtesa të ndërtuara duke përdorur materiale nën nivelin e duhur dhe teknika ndërtimi të diskredituara prej kohësh, të cilat menjëherë “shkërmoqen” kur përballen me një dridhje të fortë.

“Kjo më trishton thellësisht si inxhinier”, thotë Turkkan. “Nëse do të arrinim të futnim të gjithë në këtë iniciativë, ne mund të kishim përforcuar ose rindërtuar të gjitha ndërtesat me defekt në 20 vitet e fundit. Mund të kishim shpëtuar të paktën 5,000 nga ndërtesat që humbëm të hënën nga shkatërrimi i plotë. Ne mund të kishim shpëtuar shumë e shumë jetë”, mendon ai.

Në këtë drejtim, ekspertët besojnë se qeveria dhe autoritetet lokale mund të kishin marrë masa paraprake të mëtejshme për të siguruar që të gjitha ndërtesat të ishin të sigurta dhe rregullat e projektimit të tërmetit po zbatohen në të gjitha kontekstet.

“Për vite me radhë kemi mbajtur konferenca, kemi shkruar raporte dhe ua kemi dërguar autoriteteve lokale. Ne u thamë atyre se tërmetet e fuqishme në mënyrë të pashmangshme do të godasin përsëri qytete si Hatay dhe Gaziantep”, tha Tuysuz. “Ne u shpjeguam atyre, sado e fortë të jetë, asnjë ndërtesë e ndërtuar drejtpërdrejt në një vijë të çarjes nuk mund t’i mbijetojë një tërmeti – do të copëtohej. Thamë se duhet të krijojmë harta të sakta për të gjithë vendin dhe t’i transformojmë zonat drejtpërdrejt në linjat e prishjeve aktive në zona të gjelbra me ndalime ndërtimi. Askush nuk dëgjoi”.

Kriteret mungonin madje edhe për ndërtesat e reja

Sipas shkrimit të Al Jazeera, kishte gjithashtu mangësi në sigurimin e zbatimit të rregulloreve në ndërtimet e reja.

“Disa ndërtesa relativisht të reja u shembën gjithashtu në këtë tërmet, që ka të ngjarë të thotë se kontraktorët zgjodhën rrugë të shkurtra, u përpoqën të kursenin duke përdorur materiale nën standardin dhe autoritetet nuk arritën të bënin kujdes të duhur përpara se të miratonin projektet e ndërtimit”, tha Tuysuz.

Disa shkolla, ndërtesa administrative, spitale dhe madje edhe selia e Autoritetit të Menaxhimit të Fatkeqësive dhe Emergjencave të Turqisë (AFAD) në Hatay u shembën gjithashtu të hënën.

“Sipas rregulloreve të vetë shtetit, ndërtesat publike supozohet të jenë shumë më të forta se ato private”, shpjegoi Turkkan. “Kur ndërton një spital, një zyrë postare apo ndonjë ndërtesë tjetër publike, je i udhëzuar të përdorësh më shumë beton, më shumë hekur, të marrësh studime më të detajuara të terrenit. Kjo është për t’u siguruar që ato ndërtesa t’i mbijetojnë çdo tërmeti ose fatkeqësie tjetër natyrore dhe në mënyrë që ato të vazhdojnë t’u shërbejnë njerëzve në një kohë krize”.

Me këtë vlerësim bie dakord edhe Tuysuz.

“Është krejtësisht e papranueshme që një ndërtesë publike, një termocentral apo një aeroport të shembet nga një tërmet”, tha ai. “Ka rregulla shumë të rrepta për ta parandaluar këtë. Skenat që po shohim sot në juglindje janë dëshmi e mangësive të shtetit në zbatimin e rregullave të veta edhe në ndërtimet mbi të cilat ka kontroll të plotë”.

Pra, çfarë duhet bërë?

Në Turqi ka rreth 20 milionë ndërtesa dhe në Stamboll, ku ekspertët besojnë se një tërmet i madh do të godasë herët a vonë, ka 1.2 milion, sipas autoriteteve.

Ekspertët e tyre besojnë se një përqindje e konsiderueshme e këtyre ndërtesave nuk janë në gjendje të përballojnë dridhjet me magnitudë të lartë.

Por përforcimi ose rindërtimi i të gjitha ndërtesave në rrezik në të gjitha zonat e rrezikuara nga tërmeti do të ishte teknikisht dhe logjistikisht i vështirë dhe i kushtueshëm.

Megjithatë, është një detyrë që nuk mund të shmanget ose të vonohet.

“Qeveria duhet të jetë më e fuqishme për t’i bërë njerëzit që ndërtesat e tyre të auditohen, të përforcohen dhe nëse është e nevojshme të rindërtohen”, tha Turkkan. “Njerëzit kuptohet që nuk dalin vullnetarë për të paguar, por kjo është një çështje jete a vdekjeje dhe duhet trajtuar si e tillë”.

Rruga Press