Mitologjia shqiptare në edicionin e Bonnefoy-së

Poeti i madh francez Ives Bonnefoy (1923-2016), siç e kam vënë në dukje edhe në ndonjë shkrim tjetër, veç të tjerave ka botuar në Fjalorin e mitologjive, në frëngjisht, në 1981, konkretisht në vëllimin e parë, faqe 5-7, edhe një skicë për mitologjinë shqiptare të shkruar nga Arshi Pipa.

Ives Bonnefoy, pra në “Dictionnaire des Mithologies” Paris, 1981 është interesuar që të ketë patjetër edhe një studim të shkurtër, dhe lakonik mbi traditën mitologjike të shqiptarëve.

Ai është konsultuar me specialistët dhe padyshim kështu ka ndeshur në emrin e kritikut dhe kulturologut Arshi Pipa, i cili në atë kohë jetonte dhe punonte në SHBA. Sidoqoftë teksti i Pipës është redaktuar dhe pranuar për botim dhe për mendimin tim, kjo është një gjë, e mirë dhe paraqitëse.

Ja teksti:

“Diksioner i Mitologjive Shqipëria (Mitologjia Editon Y.Bonnefoy Flamarion Paris 1981 Vol. I f. 5-7

Mitologjia shqiptare nuk përbën ende objektin e një monografie, por subjekti është trajtuar në shumë ese dhe artikuj të gjuhësisë, folklorit dhe etnografisë. Mund të thuhet se kjo mitologji është e tipit pagan ballkanik. Fetë monoteiste që i janë mbivendosur – katolike në Veri, ortodokse në Jug, islamike në mbarë vendin – pakë e kanë prekur natyrën e saj. Historia e shqiptarëve, origjina e të cilëve fillon që nga migrimet e para indoeuropiane në Ballkan, është një vazhdimësi pushtimesh nga ana e popujve që i rrethojnë: romakë, gjatë Lashtësisë, sllavë, grekë e italianë në Mesjetë, turq, në fillim të erës moderne. Prandaj pritet që mitologjia shqiptare të jetë mjaft sinkretike. Mund të flitet për shtresa alogjene përgjatë boshtit të një konstanteje lehtësisht të identifikueshme që është: kulti i karakterit (genit) të racës.

Hyjnitë e kësaj mitologjie janë thuajse të gjithë paganë. Aty janë nuset e malit dhe këshetat, por edhe shtojzovallet dhe zanat. Gjenden gjigantë të kobshëm balozët, katalajt, por edhe thopçat (xhuxhat që argëtohen duke shpotitur njerëzit). Ndeshen edhe karkanxholët dhe një variant i kacilmicit. “Përbindshat janë me shumicë: gogolët, kuçedrat, lubitë. Metamorfozat janë të shpeshta: burri shndërrohet në dre, ujk, hut; gruaja në nuse lale, qyqe, turtulleshë. Hyjnitë e shtëpisë mund të kenë një formë njerëzore si nana e votrës ose shtazore (vitore, një lloj gjarpëri). Flijohen kafshët (dikur femrat) mbi themelet e një ndërtese. Bëhen magjira (p.sh. për ta bërë mashkullin impotent). Ka këngë namatisjeje, të tjera për të sjellë shiun. Gjuhët me gurë hëna e eklipsuar për të trembur ujqërit që e sulmojnë. Objektet magjike – pasqyrat, nuskat, unazat – luajnë një rol të madh. I besohet syrit të keq, ëndrrave paralajmëruese. I besohet fuqisë së gurëve, bimëve. Por kryesisht i besohet fuqisë së heroit.

Kulti i heroit, i dëshmuar nga një traditë e gjatë kombëtare që pasqyrohet në epopenë popullore si dhe në të drejtën zakonore, ka ruajtur një karakter mitik në disa krahina të Shqipërisë së Veriut. Të mbrojtur nga male të thepisur, banorët e tyre kanë munduar t’u rezistojnë kolonizimeve romake dhe sllave dhe madje kanë mundur të ruajnë një lloj autonomije gjatë sundimit turk. Barinjtë e Veriut, në pjesën më të madhe katolikë, vazhdojnë të quhen Uk, Dash, Shpend, Sokol: ata adhurojnë zjarrin (ta pështysh është tabu), betohen për Qiell e për Tokë, vajtojnë të vdekurit e tyre duke gërdhishtur fytyrën sipas një rituali që është mbeturinë e një valleje; u besojnë orëve të vendit, shpirtrave, djajve, magjistarëve, vampirëve. Totemizmi dhe animizmi përzihen me mitet klasike dhe me legjendat mesjetare. Uliksi e Perseu i kanë ekuivalentët e tyre. Polifemi shqiptar (KK5) quhet katallâ, në kujtim të mizorive të mercenarëve katalanas të shek. XIV të. Zana, mbrojtësja e heroit, është deri etimologjikisht e afërt me Dianën (perëndesha romake shoqërohet nga një drenushë, kafsha e hyjnisë shqiptare është dhija e egër), kurse për funksionet e saj ajo merr nga zana sllave, Vila. Vetë emri i shtojzovalle është një rast sinkretizimi pagano-kristian: Shtoj, Zo(t), vallet.

Shumë nga këto besime pagane janë të njëllojta për më shumë se një popull ballkanik, ndërsa të tjera janë me origjinë latine e ndoshta kelte. Atëherë çfarë paraqet si fizionomi të veten, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare?

Kjo mitologji nuk ka zota. Hyjnitë janë të dorës së dytë dhe nuk kanë emra të përvetshëm, ose emri i tyre është kolektiv. Betohet për qiell e për tokë, thërritet dielli e hëna. Por janë vetëm personifikime elementesh ose sendesh fizike, jo persona. Ndërmjet elementeve toka është mbizotëruese. Cilësia sipërore e heroit, ose e heroinës të çon tek ajo: burri i dheut, e bukura e dheut. Beja më gur është solemne. (Gjeçov, 534). Kush betohet mbi gur do të ngurtësohet nëse e shkel betimin e tij (zanat e kanë fuqinë e vështrimit që ngurtëson). Gjenden murana aty ku dikush ka qenë vrarë për gjakmarrje (Çabej 360). Dhe hidhen gurë për të lehtësuar lodhjen – (me lanë pritesën).

Një tjetër tipar dallues është mungesa e një jete përtej – varrit. Qielli nuk ka asgjë qiellore, nuk ekziston ferri. Besimi te kukuthët, lugetërit, vurkullakët është i përhapur; por këta janë shpirtra të munduar që toka i flak jashtë për shkak të ndonjë keqbërjeje të rëndë. Ky shpirt është një hie ose një abe një mbështjellje trupore e pajisur me një mbeturinë materialiteti (ai mund të ngrejë pesha).

Mitologjia shqiptare me zana e me djaj, por pa zota e pa eskatologji dhe ku vetë konceptimi i shpirtit është plotësisht negativ, është pra, krejtësisht tokësor. Ajo është organizuar rreth bipolaritetit etik të së mirës dhe së keqes. Nga njëra anë ka një monstër-kulçedra ose kuçedra, mamadraga – e përfytyruar si një gjarpër me shtatë koka që than ujrat dhe helmon ajrin. Në anën tjetër ka është një hero mitik që e përball në shpellën e tij dhe e mbyt. Në Jug, ku pushteti i Sulltanit zëvendësoi atë të Perandorit bizantin, shpesh ky hero është fisnik (djali i mbretit), ndërsa në Veri ai është një bir i popullit i lindur drangue. Njeriu-drangue ka flatra nën krahë, ai mund të fluturojë. Këtu njihet miti i Herkulit që lufton Hydrën, që u bë pastaj ai i Shën Gjergjit që mbyt dragoin. Shën Gjergji është shumë popullor në Shqipëri, dhe festa e tij përket me ardhjen e pranverës. Gjergj është gjithashtu emri i një heroi që çliron vendin e vet nga një monstër i zi i dalur nga deti, n’atë që është, ndoshta, rapsodia më e bukur shqiptare.

Mitologjia shqiptare, monumenti i së cilës është cikli i rapsodive të Veriut, ekzalton një konceptim të jetës heroike tepër etnike. Heronjtë kryesorë të këtij cikli, Muji e Halili, kanë emra myslimanë, të huazuar nga këngët epike boshnjake, nga të cilat huazojnë edhe metrikën (rapsoditë këndohen nën tingujt e lahutës). Por këto elemente alogjene nuk e prishin aspak substraktin autokton të këngëve mitike. Muji është një bari që zanat e maleve, në këmbim të një shërbimi që ai u ka bërë, e kanë pajisur me një fuqi mbinjerëzore – ai mund të shkulë me rrënjë lisat (KK7). Një rapsodi tjetër ia atribuon këtë fuqi talentit të tij prej gjahtari: ai ka mundur të kapë tri dhitë me brirë ari ku fshihet fuqia e zanave (KK1). Muji i masakron armiqtë e tij, sllavët, por jo pa pësuar dhe ai vetë. Një rapsodi e tregon të plagosur rëndë, të shoqëruar nga shpirti i tij mbrojtës, ora, mes një gjarpëri që i kujdeset dhe një ujku që e ruan (KK23). Kur ai vdes, armiku vjen ta provokojë në varrin e tij. Ai zgjohet dhe thërret, me ndërmjetësinë e një zogu, ndihmën e Halilit, që vret Sllavin dhe çvarros vëllain e vet (KK32). Muji kthehet në jetë. Një ditë ai bën mbi dorën e vet provën e plumbit. Kur e sheh dorën e shpuar, ai e di që koha e tij ka mbaruar. Ai zhduket atëherë nën tokë, si Edipi në Kolonë, për të pritur, me durim, kthimin mbi tokë të erës heroike (KK Parathënie).

Vico e konceptoi historinë e njerëzimit si një proces ciklik që kalon nëpërmjet tri fazave: teologjike, historike dhe njerëzore. Mendësia mitologjike shqiptare e ka zbehur të parën, për t’u ndjerë e kënaqur në të dytën, duke refuzuar të dalë jashtë saj. Muji nuk është i vetmi përfaqësues i kësaj mendësie. Një shembull tjetër është ai i vetë heroit kombëtar, Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur Skanderbeg (1405-1468). Humanisti shqiptar, Marin Barleti, që ka shkruar të parën histori në formë romani të heroit, (v. 1510) tregon se nëna e tij ëndërroi se po lindëte një dragua, trupi i të cilit mbulonte gjithë Shqipërinë, dhe që goja e tij shqyente turqit. Populli e ka përpunuar këtë mit, duke e bërë Skandërbeun një titan që mund të shtrijë përtokë “pesëdhjetë bura” dhe mustaqet e të cilit janë “katër pëllëmbë”. Ai hjedh kundër armiqve që e rrethojnë shkëmbinj “të mëdhenj sa një shtëpi”, dhe ndalon me “një të rënë të këmbës” ujrat e një lumi për të mos i lënë armiqtë të kalojnë. Ai është i pacënueshëm mbasi “ka lindur me këmishë” (d.m.th. i mbështjellur me placentën). Kali i tij fluturon nga një shkrep te tjetri, duke lënë, kur prek tokën, gjurmët e patkojve të tij – që shihen edhe sot. Dhe kur Skënderbeu vdes, populli e çvarros për të bërë me kockat e tij nuska (Ska. 113, 116, 113, 24, 25, 127, 206).

A.P.

***

Parë mbas kaq vitesh studimi i Arshi Pipës ngjan i shkruar pa shumë lëndë, pa bibliografinë përkatëse dhe disi me shpejtësi. Pipa është kufizuar në atë që quhet kronologjikisht “mitologji shqiptare”. Për gjenezën historike, për mitologjinë ilire gati nuk bën fjalë fare. Kjo mitologji ilire është burimëzuar dhe plotësuar si informacion nga monumentet arkeologjike.

Por sidoqoftë mitologjia më e re, qoftë edhe substancialisht pagane, e shqiptare, është cilësuar me të drejtë nga Arshi Pipa si “mjaft sinkretike”.

Se ashtu është! Fetë e mëdha monoteiste pak, ose shumë pak e kanë prekur këtë karakter tipik pagan. Konstatimi tjetër i Pipës se “kjo mitologji nuk ka zota. Hyjnitë janë të dorës së dytë dhe nuk kanë emra të përveçëm, ose emri i tyre është kolektiv.” është i drejtë dhe i saktë.

Dhe paradigma tjetër e Pipës, se mitologjia shqiptare “është pa zota dhe pa eskatologji dhe konceptimi i shpirtit është plotësisht “negativ” pra tërësisht tokësor, kjo mitologji është e organizuar rreth bipolaritetit etik të së mirës dhe të keqes.”, është gjithashtu një arësyetim shkencor dhe krejtësisht i pranueshëm dhe real.

Natyrisht shkrim-skica e Arshi Pipës nuk arrin të jetë plotësisht gjithëpërfshirëse, dhe nuk bën asnjë katalogim të figurave të shumta të demonologjisë mitologjike shqiptare, e cila është shumë e pasur, siç e cilëson prof. Eqrem Çabej.  Por në 1981 publiku francez mëson diçka konkrete për mitologjinë shqiptare. Dhe kjo nuk është pa rëndësi. /Dita/

Nga Moikom Zeqo

Rruga Press