Sa i detyrohet Serbia Kinës?

Miqësia tradicionale, “e çeliktë”, por tashmë edhe borxhe tradicionale, “të hekurta”.

Nga viti 2000 deri në vitin 2022, Serbia ka marrë 7.7 miliardë dollarë nga Kina, një pjesë e madhe e të cilave nëpërmjet huave, sipas të dhënave të organizatës ndërkombëtare AidData.

AidData, një laborator kërkimor që monitoron se si qeveritë shpenzojnë para jashtë kufijve të tyre, publikoi këtë tetor një raport gjithëpërfshirës mbi investimet kineze në mbarë botën.

Për paratë kineze në Serbi, të analizuara në një raport të veçantë, është karakteristike që pjesa më e madhe përbëhet nga kredi për projekte infrastrukturore, miniera dhe energjetikë, shumë prej të cilave janë dhënë me kushtin që në projekte të përdoren shërbimet ose mallrat e kompanive kineze.

Huazimet e shifrave marramendëse milionëshe kanë ngritur edhe pyetjen nëse Serbia do të jetë në gjendje t’i shlyejë borxhet.

“Serbia nuk është e mbingarkuar me borxhe ndaj Kinës në kuptimin e nivelit total të borxhit, por shkalla e rritjes së borxhit dhe çështja e përqendrimit të tij ndaj kreditorëve mund të jetë një sinjal alarmi”, thotë ekonomisti Nikola Stakiq, profesor në Universitetin Singidunum, për BBC në gjuhën serbe.

Kreditori më i madh individual është banka shtetërore kineze – Export-Import Bank of China, ndaj së cilës Serbia, sipas të dhënave të fundit për shtatorin 2025, i detyrohet 2.8 miliardë dollarë, që është 45 milionë më shumë se një vit më parë.

Në nivel global, Kina ka huazuar më shumë se dy trilionë dollarë në mbarë botën nga viti 2000 deri në vitin 2023, që është dy herë më shumë se vlerësimet e mëparshme, tregon raporti i AidData.

Paratë kanë rrjedhur si drejt vendeve të varfra, ashtu edhe drejt vendeve të pasura, kështu që 200 miliardë dollarë kanë ardhur në Amerikë nga huadhënësit shtetërorë kinezë.

Një pjesë e madhe e huave drejtuar vendeve të pasura ishte e përqendruar në mineralet kritike dhe industrinë e teknologjisë së lartë, gjë që ka krijuar frikë në Perëndim nga dominimi kinez në sektorët kyç dhe ka nxitur disa qeveri të shtrëngojnë rregulloret për të parandaluar fluksin e parave kineze.

“Për shumë vite kemi supozuar se fjalë për fjalë të gjitha paratë kineze shkojnë për vendet në zhvillim,” thotë Bred Parks, drejtor ekzekutiv i AidData, për BBC.

“Dhe kështu ishte një surprizë e madhe për ne kur kuptuam se në fakt qindra miliarda dollarë po shkojnë në vende si SHBA, Britania e Madhe dhe Gjermania, dhe se e gjithë kjo po ndodh para syve tanë.”

Në një deklaratë për BBC në gjuhën serbe, Bred Parks shpjegon se kreditë kineze të dhëna vendeve në zhvillim, grupit të cilit i përket edhe Serbia, janë kryesisht të drejtuara drejt projekteve infrastrukturore dhe hyjnë në borxhin publik të shteteve.

“Bankat shtetërore kineze janë financuesit kryesorë të infrastrukturës publike në transport, energjetikë dhe zhvillimin industrial në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme.

“Në të kundërt, kreditimi kinez për vendet me të ardhura të larta është më pak i fokusuar në infrastrukturën publike.

“Në shtetet më të pasura anëtare të Bashkimit Evropian, kreditorët shtetërorë kinezë ofrojnë kredi korporative, financim bankar komercial, linja krediti për degët kineze në Evropë dhe kredi që lehtësojnë investimet kineze jashtë vendit”, thotë ai.

Një tjetër dallim është se investimet kalojnë nëpër kontroll më të dobët në Serbi sesa në vendet anëtare të BE-së.

“Kjo mund të shpjegojë pse Serbia është bërë një nga partnerët ekonomikë më të rëndësishëm të Kinës në Ballkanin Perëndimor.

“Në Serbi nuk ekzistojnë të njëjtat kufizime dhe për këtë arsye është kyçe për firmat kineze që duan të operojnë afër, por jo brenda, hapësirës rregullatore të BE-së”, thotë Parks.

Specifikat e kredive kineze

Pekini e konsideron sekret shtetëror detajet rreth investimeve jashtë vendit – sa para shpenzon dhe ku.

Në Serbi, kontratat e huave kalojnë nëpër Kuvend dhe janë të disponueshme publikisht.

Megjithatë, analiza e AidData tregon gjithashtu paratë që shteti kinez ka drejtuar drejt kompanive që operojnë në Serbi, si Ziđin, pronari shumicë i Basenit Minerar dhe Shkrirës Bor (RTB Bor).

Ishte më e vështirë për ne të gjenim të dhëna dhe dokumentacion rreth granteve dhe kredive kineze të dhëna institucioneve shtetërore serbe, thotë Bred Parks për BBC në gjuhën serbe.

“Me kalimin e kohës, aktivitetet e Pekinit lidhur me dhënien e kredive dhe granteve jashtë vendit janë bërë gjithnjë e më pak transparente,” shpjegon Parks.

Kjo shihet, vazhdon ai, edhe në raportin e fundit mbi paratë kineze në botë.

Lidhur me kreditë, analiza thotë se kushtet e huamarrjes për Serbinë ishin më të favorshme se huatë kineze për vendet e tjera me të ardhura të ngjashme.

“Kushtet financiare të marrëveshjeve të kredisë në rastin e kreditorëve kinezë duhet të shihen si pjesë e një mozaiku më të gjerë, duke marrë parasysh marrëdhëniet e përgjithshme strategjike të dy vendeve, strukturën e projekteve dhe investimeve kineze, por edhe kuadrin politik të respektit të ndërsjellë dhe miqësisë”, thotë Nikola Stakiq.

“Nga ana tjetër, kushtet më të favorshme të huamarrjes nuk do të thonë se marrëveshja e përgjithshme ekonomike është më e favorshme, sepse këtu duhet të merren parasysh edhe elemente të tjera”.

Si shembull ai citon shumën e pagesës së rentës minerare, e cila thotë se është “mjaft e ulët”.

Renta minerare është paraja që kompanitë i paguajnë shtetit sepse shfrytëzojnë pasuritë e tij minerare.

Vitet e kaluara, ekspertët e minierave theksuan pikërisht rentën e ulët minerare në Serbi, ndërsa ministrja e Energjetikës, Dubravka Đedović Handanović, tha se ishte ndër më të lartat në botë, raportoi Danas.

Përveç normave më të ulëta të interesit, ekzistojnë edhe specifikat të tjera të kredive kineze në krahasim me huatë që vijnë nga Evropa.

Kreditë nga Kina janë më fleksibël dhe më të aksesueshëm për Serbinë dhe nuk duhet të kalojë nëpër procedura të ndërlikuara, dokumentacion projekti dhe gjithçka që kërkojnë bankat evropiane, thotë Stakiq.

Por, ana negative është se nuk ka transparencë të duhur, thekson ai.

Si erdhën paratë kineze?

Nga viti 2010, fluksi i fondeve kineze në Serbi është rritur.

Kulmi ishte në vitin 2019, kur Serbia mori 1.6 miliardë dollarë, nga të cilat 1.1 miliardë kredi për modernizimin e hekurudhës nga Novi Sadi në kufirin me Hungarinë.

Në kuadër të këtij projekti u bë rindërtimi i Stacionit Hekurudhor në Novi Sad, ku në vitin 2024 u shemb tenda, ku humbën jetën 16 persona, gjë që shkaktoi një valë protestash kundër qeverisë.

Kontraktori kryesor i këtyre punimeve ishte konsorciumi i kompanive kineze China Railway International (CRIC) dhe China Communications Construction Company (CCCC), ndërsa nënkontraktorët ishin si kinezë ashtu edhe vendorë.

Kompanitë i morën dhe i kryen punët në këtë projekt duke anashkaluar rregulloret vendase, në bazë të marrëveshjeve miqësore, gjë që është bazë për korrupsion, është një nga konkluzionet e Komisionit Informator joformal që analizoi rindërtimin e Stacionit Hekurudhor të Novi Sadit.

Megjithatë, “lidhjet miqësore” midis Kinës dhe Serbisë janë konfirmuar shumë më herët përmes dokumenteve zyrtare.

Kështu, në vitin 2009, Serbia nënshkroi Marrëveshjen Ndërshtetërore për Bashkëpunim Ekonomik dhe Teknik në fushën e Infrastrukturës me Kinën, e cila do të bëhej baza për kontratat e mëvonshme për punën në projekte të mëdha.

Kjo marrëveshje u nënshkrua gjatë sundimit të koalicionit rreth Partisë Demokratike (sot në opozitë), por më vonë u plotësua me anekse gjatë kohës së pushtetit të progresistëve.

Kështu, për shembull, aneksi i dytë, i miratuar në vitin 2013, parashikon që programet dhe projektet “nuk i nënshtrohen detyrimit për të shpallur një ofertë publike për kryerjen e punimeve investive dhe furnizimin e mallrave dhe shërbimeve, përveç nëse përcaktohet ndryshe në kontratën tregtare”.

Kjo do të thotë se kompanitë që kryejnë punimet mund të zgjidhen drejtpërdrejt, gjë që zakonisht nuk ndodh për projektet vendase.

Fillimi i huave milionëshe kineze për projekte infrastrukturore ishte ndërtimi i urës që lidh dy lagje të Beogradit, Zemun dhe Borça, e njohur edhe si Ura Pupin (sipas shkencëtarit të madh serb Mihajlo Pupin).

Ajo u hap me ceremoni në dhjetor 2014 nga kryeministrat e atëhershëm kinez dhe serb, Li Keqiang dhe Aleksandar Vuçiq.

Ura Pupin atëherë u përshkrua si projekti i parë i madh infrastrukturor kinez në Evropë.

Përveç Urës Pupin dhe modernizimit të hekurudhës, kreditë kineze janë përdorur edhe për ndërtimin e autostradave si Millosh i Madh (Miloš Veliki), por edhe Termocentralit Kostolac B.

Paratë shtetërore kineze kanë arritur edhe te kompanitë Ziđin Koper (Zijin Copper) dhe Ziđin Majning (Zijin Mining), në pronësi të Ziđin.

U ble një aksion kontrollues në RTB Bor dhe më vonë u investua në përmirësimin teknologjik të minierës.

Gjithsej janë dhënë rreth 525 milionë dollarë kredi, të cilat AidData i shënon si “borxh publik potencial”.

Kjo do të thotë se megjithëse shteti serb nuk është marrës i huasë, as nuk ka dëshmi se ka dhënë garanci shtetërore për këto kredi, ekziston mundësia që ai të mund të marrë pjesë në shlyerjen e saj, shpjegon Bred Parks.

Kompleksi minerar në Bor, ku kryesisht nxirren ari dhe bakri, kontribuon me tre për qind në të gjithë Produktin e Brendshëm Bruto të Serbisë.

Në rast se sipërmarrja e përbashkët, e cila menaxhon minierën, nuk mund ta kthejë borxhin kinez, Qeveria e Serbisë mund të ndihmojë në shlyerje sepse kjo kompani është e rëndësishme për ekonominë kombëtare, shpjegon Parks.

Sa para i ka dhuruar Kina Serbisë?

Kur të gjitha mblidhen, përfundimisht deri në vitin 2022, Kina ishte partneri i dytë më i madh i zhvillimit të Serbisë.

Para saj është Bashkimi Evropian me 10.3 miliardë euro.

Megjithatë, ndërsa në këto dhjetë miliardë dollarë të BE-së pjesa më e madhe janë fonde të pakthyeshme, nga 7.7 miliardë kineze, ndihma e përgjithshme e pakthyeshme është 304 milionë euro.

Megjithatë, AidData tregon gjithashtu se dhëniet në mallra nuk janë të lehta për t’u kthyer në para, prandaj vlera e tyre monetare është “ndoshta e nënvlerësuar”.

Ndër donatorët dallohet Ziđin, i cili ka investuar në fushën e arsimit, shëndetësisë, sportit, si dhe 730,000 dollarë nga shteti kinez për Universitetin e Novi Sadit ku ndodhet Instituti Konfuci.

Pjesa më e madhe e kredive, gjithsej 4.5 miliardë, janë në shlyerje, ndërsa vlera e nëntë kredive prej 250 milionë deri më tani duhet të jetë shlyer, sipas të dhënave të AidData.

Vlera e kredive që shlyhen mund të jetë edhe më e madhe sepse për disa nga huatë AidData nuk ka gjetur të dhëna, thuhet.

“Ajo që e shoqëron politikën ndërkombëtare të kreditorëve kinezë në vendet në zhvillim (veçanërisht vendet afrikane dhe aziatike) është një nivel i lartë i të ashtuquajturit ‘borxh të fshehur’, përkatësisht marrëveshje të ndryshme që nuk shfaqen në statistikat zyrtare.

“Nëse një pjesë e kësaj është e pranishme edhe në Serbi, kjo do të thoshte se borxhi zyrtar publik nuk e reflekton plotësisht gjendjen reale”, thotë Nikola Stakiq.

Bred Parks, megjithatë, thotë se, sipas të dhënave të tyre, “ekspozimi i Serbisë ndaj burimeve të fshehura të borxhit publik është relativisht i vogël, në krahasim me shtetet e tjera pjesëmarrëse në Iniciativën Brezi dhe Rruga”. / BBC / thegeopost/

Rruga Press