Tirana është e ardhmja e Milanos

“Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se pjesa tjetër e Evropës”, shpall me krenari kryeministri i saj, Edi Rama. Por, ndërsa ia beson ndërtimin e ndërtesave dhe rrokaqiejve tërheqës arkitektëve të famshëm me mendësi koloniale, banorët po dëbohen ose po largohen nga vendi. A do të ndodhë e njëjta gjë edhe në Milano?

Shkruan Lucia Tozzi për Lycy Sulla Cultura

Luigji XVI i Mel Brooks, i luajtur nga vetë regjisori në kopshtet e Versajës në prag të Revolucionit Francez, përshkruhet duke u ngritur fundet zonjave të oborrit ose duke i ngacmuar oborrtarët duke mashtruar në një lojë shahu të gjallë, dhe pasi krimi të ketë mbaruar, ai shikon kamerën me një shprehje dinake dhe komenton “është mirë të jesh mbret”, plotësisht i kënaqur me ndjenjën e pandëshkueshmërisë që i jep pushteti absolut. 

Kështu e imagjinoj Edi Ramën, një ish-artist, kryetar bashkie i Tiranës dhe tani kryeministër i vendit dhe kryetar i Partisë Socialiste, e cila ka qenë në pushtet që nga fundi i viteve 1990. Më 16 maj, ai u gjunjëzua publikisht para Giorgia Melonit, duke vulosur paktin fitimprurës për emigrantët në CPR të Gjadrit, dhe më 6 qershor, ai mirëpriti njëqind e pesëdhjetë nga arkitektët më prestigjiozë të botës në Sheshin Skënderbej të Tiranës në Festivalin e Arkitekturës “Bukë dhe Zemër” , të gatshëm të artikulonin çdo herezi për të siguruar porosi dhe projekte në Shqipëri dhe për ta festuar atë si udhëheqësin më të kulturuar dhe demokrat të botës. Në të vërtetë, në videot që dokumentojnë dy shfaqjet (ose më saktë, tre, sepse më 10 korrik ai u gjunjëzua përsëri para kryeministres tonë, këtë herë në Romë), ai shikon në kamera, por për fat të keq nuk mund të gjejë guximin të shprehë kënaqësinë e tij.

Në fund të fundit, Rama është më shumë artist sesa një adhurues i teatrit, duke preferuar t’i shprehë ndjenjat e tij vizualisht. Tirana (dhe Shqipëria në tërësi) është kanavaca e tij, dhe është aty, në transformimin e saj të dhunshëm, që mund të lexojmë iluzionet e tij të madhështisë. “Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se pjesa tjetër e Evropës”, deklaroi ai me krenari në hapje të Festivalit të tij, duke qëndruar në qendër të një dhome të shtruar me qilim, i rrethuar nga grupi i tij i arkitektëve . Në pak më shumë se dy dekada, ai ka arritur të heqë kaq shumë rregullore planifikimi urban saqë ka ndërtuar të paktën 139 kulla me mesatarisht 26 kate (disa deri në 100) vetëm në Tiranë – një qytet me 536,000 banorë, më pak i populluar se Xhenova. 

“Ai është gjeni, ia ka dalë ta shndërrojë Tiranën në një Dubai evropian”, më thotë me entuziazëm mikpritësi im, krenar për pamjen e horizontit të ri të ngritur në kulla të Tiranës. Por Edi Rama është i vetëdijshëm se konsensusi i brendshëm i fituar falë ndërtesave të tij luksoze gjen jehonë të keqe, shumë të keqe në qarqet ndërkombëtare të të apasionuarve pas botës . Dubai nuk është demokratik dhe nuk është i gjelbër; është i papërshtatshëm si model progresi për një vend që është gati t’u bashkohet “djemve të mirë” të Evropës. Kështu që ai ka thirrur “Ushtrinë e tij të Harkut” për të diktuar gjuhën e re. 

Alejandro Aravena, i njohur për atraktivitetin e tij seksual aq sa edhe për projektet e tij të strehimit social në Kili – dhe, jo më pak e rëndësishme, për fitimin e Çmimit Pritzker, çmimi më i lakmuar ndërkombëtar midis arkitektëve – vlerëson “njohuritë e rrugës” të Shqipërisë, aftësinë për të punuar nga poshtë lart, për të krijuar një qytet informal si të gjitha vendet jo-perëndimore, “jashtë qendrës së perandorisë”. Ndërsa propozon të përmbysë paradigmën formaliste dhe rregullatore të urbanizimit evropian, Aravena është gati të ngrejë rrokaqiellin e tij të parë në qendër të qytetit, Kullat e Shoqërisë së Tiranës, një ndërtesë modeste 100-katëshe. Stefano Boeri, autor i planit Tirana 2030 , një vizion i një qyteti të mbushur me pemë dhe “pyje orbitale”, shkon aq larg sa thotë se Shqipëria duhet të mësojë nga gabimet e “vëllezërve të saj të mëdhenj” evropianë dhe t’u “thotë jo” presioneve të pasurive të paluajtshme, për të shpëtuar brigjet e saj biodiverse dhe bimësinë urbane. Për momentin, ai është kufizuar në ndërtimin e: një pylli vertikal, një kubi të artë pas vilës së diktatorit të ndjerë Enver Hoxha, një ndërtese luksoze banimi disa hapa larg kubit dhe, mishërimi i greenwashing, Projekti Tirana Riverside, një projekt që, sipas Doriana Musai, planifikuese urbane dhe kritike, “[…] megjithëse u paraqit si një shembull i një ‘qyteti inteligjent’ dhe një iniciative rimëkëmbjeje pas tërmetit, ai u ndërtua në një zonë të paprekur nga tërmeti dhe të imponuar nga lart, i shkëputur nga nevojat e territorit. Komuniteti lokal u zhvendos me forcë midis fundit të vitit 2020 dhe fillimit të vitit 2021 nga policia, e kompletuar me gaz lotsjellës. Është një shembull klasik se si planifikimi i emergjencës dhe dizajni i importuar mund të përdoren për të justifikuar dëbimin në shkallë të gjerë të banorëve dhe transformimin e dhunshëm të hapësirës nën maskën e inovacionit.”

Pas Boerit, njëri pas tjetrit projektues shfaqin entuziazmin e tyre për lirinë e ndërtimit pa plane apo rregulla – por me rekomandimin për të ruajtur cilësinë dhe gjelbërimin – sikur mbrojtja të mund të buronte bujarisht nga mirësia dhe ndjenjat e ndërtuesve. Kjo shfaqje e sikletshme shpaloset në Ndërtesën e Librit, një strukturë pesëkëndëshe me shëmti të rrallë të ngritur pranë xhamisë së lashtë dhe kullës së orës në Sheshin Skënderbej. Fasada paraqet një dizajn kaq të sikletshëm – një lloj perdeje betoni – saqë edhe projektuesit, firma belge 51N4E, shmangin shfaqjen e saj në faqen e tyre të internetit, ku në vend të kësaj spikasin projekti i tyre i parë në Tiranë, Kulla TID, dhe rindërtimi i Sheshit Skënderbej, një ishull i madh nxehtësie. 

Megjithatë, Ndërtesa e Librit zbehet në krahasim me veprat arkitekturore të arkitektëve të famshëm holandezë MVRDV: Downtown One, një kullë drejtkëndëshe me një seri projeksionesh kubike në fasadën e saj që përfaqësojnë një hartë të pikseluar të Shqipërisë, dhe, mbi të gjitha, Ndërtesa Skënderbeu, një kullë 85 metra e modeluar sipas heroit kombëtar nga i cili ndërtesa merr emrin, e kompletuar me 
ballkone hunde, veshësh dhe mustaqesh. “Nuk ka pse t’i pëlqejë të gjithëve; unë nuk projektoj ndërtesa për të gjitha shijet”, tha Winy Maas e MVRDV gjatë një diskutimi në panel. Dhe teksti i projektit madje thotë: “Këto ditë, qytetet e botës po bëhen gjithnjë e më të ngjashme. I inkurajoj ata t’i rezistojnë këtij trendi, të gjejnë karakterin e tyre individual dhe ta theksojnë atë. Ndërtesa Skënderbeu është një mundësi për ta bërë këtë.”

Është gjithmonë mirë të takosh njerëz kaq arrogantë, ata e bëjnë gjithçka më të qartë: ku tjetër mund të lexosh një deklaratë kaq të zhytur në kolonializëm? Kreu i një studioje të fuqishme ultra-evropiane – holandeze deri në palcë: holandezët e konsiderojnë veten, edhe falë trashëgimisë së Rem Koolhaas, aristokracinë e arkitekturës – pushton një vend me një masë ndërtesash gjigante, variacione të tre ose katër skemave megalomaniake të njohura, pak pop ose pak brut, të cilat i ka shpërndarë në pjesën tjetër të botës nga Tajvani në Ekuador, dhe pretendon të kapë karakterin individual të Shqipërisë në një arkitekturë ikonike që e turpëron Kinën e fillimit të viteve 2000 dhe regjimet autoritare të çdo epoke historike nga asirianët e tutje. Në këtë rast, është pak si të thuash: ju shqiptarët jeni një fis nacionalistësh patetikë, jini krenarë për këtë, thuajeni me krenari përmes markës sime shumë ndërkombëtare dhe autoritare që transformon çdo bretkosë në një princ të lezetshëm , dhe ju lutem, kjo është arka. Për dekada të tëra, arkitektët dhe dizajnerët holandezë kanë pretenduar se po i mësojnë pjesës tjetër të botës se kush janë dhe si duhet t’i zgjidhin problemet e tyre: nga Singapori në Detroit, nga Lagosi në Tiranë, me shumë nga projektet e tyre shumë të vlerësuara. 

Edhe më zbulues, megjithëse më i paqartë, është projekti për të ripërdorur Piramidën (e frymëzuar nga ato të Gizës), dikur e menduar për të festuar Enver Hoxhën, një produkt të vonë të regjimit komunist dhe një simbol tipik i natyrës së tij shtypëse. MVRDV e ka transformuar atë në një monument të gjallërisë dhe inovacionit: është e shëtitshme, e ngjitshme, e tarracuar (deri tani gjithçka mirë) dhe e “shpërndarë” me paralelepipedë shumëngjyrësh që strehojnë biznese dhe funksione tipike hibride që janë një manifest i inovacionit shoqëror dhe kulturor evropian: galeri, inkubatorë, start-up-e, punëtori, kafene. Sigurisht, është më e gëzueshme se më parë, por me llojin e gëzimit që nuk të bën të qeshësh, nuk të bën të lumtur, që të bën të ndihesh i trishtuar brenda sepse nuk ndihesh i përshtatshëm për atmosferën e gëzueshme që të rrethon. Dhe e cila, në fund të fundit, është e rreme, si çdo gëzim i imponuar, si kapelat konike me llastikë në natën e Vitit të Ri, të cilat të bëjnë të qash ose të shtyjnë në mënyrë të pashmangshme drejt drogave të forta.

Në këtë rast, ideologjia e papërpunuar është ajo e fuqisë së butë amerikane të viteve 1980 kundrejt monotonisë sovjetike, ajo reklama e famshme e Ridley Scott me të cilën Steve Jobs lançoi Macintosh: një atlete shumëngjyrëshe hyn me forcë në një kinema të mbushur me automatë të nënshtruar, bardh e zi, dhe hedh një çekiç në ekran, duke i liruar ata para se policia ta ndalojë. Imazhi përfundimtar është logoja (këtu ylberi) e mollës së famshme të kafshuar. Edi Rama, në fillim të karrierës së tij si kryetar bashkie, pushtoi faqet e gazetave ndërkombëtare duke i lyer fasadat “e zymtë” sovjetike (në fakt kryesisht me tulla) me një mijë ngjyra. Por nëse funksionoi atëherë me lançimin e Mac, dhe pastaj funksionoi përsëri njëzet vjet më vonë me Tiranën pop, sot kutitë shumëngjyrëshe kapitaliste kanë humbur të gjithë ngarkesën erotike që buron nga hedhësi i çekiçit.

Mungon dëshira. Tirana, dhe Shqipëria në tërësi, po humbasin banorë: popullsia totale sot është pak mbi 2.3 milionë (një e treta më pak se kulmi i saj) dhe po plaket në mënyrë dramatike ndërsa të rinjtë vazhdojnë të ikin jashtë vendit në kërkim të standardeve më të mira të jetesës. Treguesit ekonomikë po rriten, por jo mjaftueshëm – ose nuk rishpërndahen mjaftueshëm – për të përmbysur flukset. Në epokën e ndërtesave shumëngjyrëshe – një kujtim personal nga viti 2005, gjatë një Bienaleje Arti – kontradiktat ishin të fuqishme, por rrugët e Bllokut, lagjja tani e dominuar nga kafenetë e qeta amerikane të drekës, ishin plot me vajza aq krenare sa ishin frikësuese. Dhe madje edhe në një film amator të vitit 1987, të xhiruar nga Maria Pace Ottieri me vëllain e saj Alberto Ottieri, Jean Blanchaert dhe Rezzonica Castelbarco, kur qyteti ishte ende larg fazës së tij të ylberit, kishte më shumë jetë midis ndërtesave të ulëta sesa ka sot me turistët. 

Intelektuali Edi Rama, miku i Bifos , nuk mund të mos e perceptojë anën depresive të maskaradës së tij. Megjithatë, në vend që të ndryshojë politikat e tij, ai vazhdon të postojë video të vetes duke përqafuar të fuqishmit e botës dhe duke derdhur miliona metra kub beton gjithnjë e më të shtrenjtë mbi kopshtet që dikur zbukuronin Tiranën. Parku që rrethon liqenin në jug të qytetit është i rrethuar nga projektet aktuale dhe të ardhshme të ndërtimit, sepse brigjet ujore dhe pamjet e parqeve, siç dihet mirë, rrisin vlerat e pronave: kështu, ngrihen blloqe kullash si Lake View, Grand Park View, Lake Diamond Tower dhe Tirana Rocks (këto të fundit ende kuti, të hedhura si blloqe Lego në një rrip toke nga MVRDV-të e zakonshme). Dhe pastaj ka qendra tregtare, hotele, një rrokaqiell OODA i bërë nga shtëpi të vogla të rrotulluara në të gjitha drejtimet dhe të grumbulluara njëra mbi tjetrën (Hora vertikale), rrokaqielli si mal, shtëpi luksoze që kushtojnë 7,000 euro për metër të destinuara të mbeten bosh dhe sigurisht metamorfoza e stadiumeve. Nuk mjaftoi vetëm transformimi i Qemal Stafës në një hotel dhe qendër tregtare me një kullë, pa asnjë shenjë që do ta bënte funksionin e saj sportiv të dallueshëm nga jashtë (Arena Kombëtare pranë Archea-s): tani Selman Stërmasi, pikërisht në qendër të qytetit, njësoj si tjetra, do të jetë gjithashtu subjekt i një “rigjenerimi” të projektuar nga OMA që do të krijojë pesë mega-ndërtesa të tjera aty pranë.

Pavarësisht protestave të zjarrta nga artistët dhe aktivistët në dy vitet para Covid-it , as Teatri historik Kombetar nuk u kursye nga buldozerët, pasi axhenda e pasurive të paluajtshme parashikon një lodër tjetër në vend të tij, teatrin e projektuar nga Bjarke Ingels. Rasti është ndër ato që kanë marrë jehonën më të madhe ndërkombëtare, por aftësia e jashtëzakonshme e Edi Ramës për të përvetësuar intelektualë dhe profesionistë të kulturës dhe për të shtypur mospajtimin në media e ka shpëtuar përkohësisht atë nga diskreditimi. Megjithatë, disa vjet më vonë, kryetari i bashkisë së Tiranës, Veliaj, aleati i tij i vendosur, u arrestua pas hetimeve për korrupsion dhe pastrim parash përmes një rrjeti të ndërlikuar fondacionesh, galerish dhe organizatash të tjera jofitimprurëse, siç raporton Vincent W.J. van Gerven OEI në Mekanizmin Shqiptar  .

Transformimi i Tiranës është një proces i trazuar që ia vlen të vëzhgohet nga afër, pasi mund të na tregojë shumë për të ardhmen tonë, dhe hetimi masiv aktual i planifikimit urban në Milano është një shembull i mrekullueshëm. Kombinimi i autokracisë dhe progresivizmit të kulturuar të mishëruar nga narcisisti Edi Rama është joshës për qeverinë tonë, e cila ëndërron të jetë në gjendje të veprojë me të njëjtën liri dhe autoritet të tij. Lehtësia me të cilën ai mund të përkulë rregullat për të favorizuar interesat e grupeve të pasurive të paluajtshme dhe të biznesit që e mbështesin është një pikë referimi në sytë e tyre, të paktën për sa kohë që ai është në gjendje të kontrollojë imazhin e tij kombëtar dhe ndërkombëtar, i mbështetur nga artistët dhe arkitektët që dynden në oborrin e tij.

Rezultati material i kësaj lirie për të qeverisur është skllavërimi i njerëzve dhe hapësirave: qyteti bëhet vertikal dhe rritet me shpejtësi, por pa banorë. Ai zbrazet dhe polarizohet, duke humbur të gjithë kujtesën e vetvetes dhe vetë aftësinë për të frymëzuar dëshirën. I ngjan një shkretëtire, por me ngjyra.

“Është makthi më i keq i atyre që luftojnë. Që çdo protestë dhe revoltë përkthehet në forcimin e regjimit në pushtet. Që çdo fitore e vogël kundër qytetit të luksit përfundon duke zmadhuar madhësinë e rrokaqiejve të tij.”

Filmi i vitit 2023 i Fabrizio Bellomo-s, Annulloje Ligjn , i cili eksploron marrëdhënien midis artit publik, transformimit urban dhe revoltave, përfundon me një fjalim nga Edi Rama, i cili rrëfen se si, gjatë një demonstrate kundër qeverisë së tij, aktivistët kishin shkelur mbi një skulpturë të madhe kërpudhe shumëngjyrëshe nga Carsten Holler, duke e shkatërruar atë. Kur i tha Holler se vepra do të rindërtohej, Holler pati një “ide fantastike”: “Le ta rindërtojmë, por 25% më të madhe. Atëherë kushdo që e prek do ta dijë se do të kthehet, por më e madhe. Kjo do t’i dekurajojë ata që duan ta dëmtojnë kërpudhën, por nëse e bëjnë gjithsesi, do ta bëjë atë të rritet”.

Është makthi më i keq i çdo luftëtari. Që çdo protestë dhe revoltë të përkthehet në një forcim të regjimit në pushtet. Që çdo fitore e vogël kundër qytetit të luksit të përfundojë duke zmadhuar madhësinë e rrokaqiejve të tij dhe duke forcuar sistemin vampir që e ushqen atë. Edi Rama e gjeti idenë e Carsten Holler të bukur dhe e vuri menjëherë në praktikë. Mbetet të shihet se sa gjatë ky ngacmim institucional dhe simbolik nga një diktator i vogël kolonial do t’i sjellë fat atij dhe ndjekësve të tij.

Rruga Press