Shkrimtarë të shkëlqyer por shovinistë

Intervistë e Michael Martens gazetar i “Frankfurter Allgemeine Zeitung” me studiuesin e letërsisë ukrainase Profesor Petro Rychlo, botuar sot 28.03.2022 në F.A.Z, f.12
Shqipëruar nga Nexhat Maliqi

Në Rusi nuk u bë asnjë përpjekje e vërtetë për të studiuar historinë dhe kulturën e Ukrainës. Përkundrazi, u kultivua një marrëdhënie hegjemoniste me një popull që ishte pjesë e kulturës së madhe ruse:
Bisedë me studiuesin ukrainas të letërsisë Petro Rychlo.
Petro Rychlo është një nga studiuesit më të shquar të letërsisë në Ukrainë. Profesori jep mësim në Katedrën e Letërsisë së Gjuhëve të Huaja dhe Teorisë së Letërsisë në Universitetin e Czernowitz. F.A.Z. – Michael Martens
MM :
Në shtetet që dikur formuan Bashkimin Sovjetik, rusishtja është lingua franca – duke përfshirë këtu edhe Czernowitz-in, ku rumunët, rusët dhe pakicat e tjera jetojnë së bashku me shumicën ukrainase. Si do të jetë pas kësaj lufte?
PR:
Është e vështirë të thuhet se si do të bëhet me gjuhën ruse në Czernowitz dhe Ukrainë në të ardhmen. Mendoj se entuziazmi për kulturën ruse që ende mbretëron sot në botë duhet të relativizohet . Nuk duhet të neglizhohet më fakti se edhe shumë prej arritjeve më të larta të kulturës ruse kanë tipare perandorake.
MM: A po Mendoni edhe në vet Dostojevskin i cili në një të vetëm ishte një shkrimtar i madh dhe njëkohësisht edhe imperialist rus?
PR: Në të por edhe në Pushkinin i cili në poemën e tij “Poltawa” e portretizon si tradhtar ukrainasin Hetman Mazeppa.
MM: Në Perëndim, Beteja e Poltawës është portretizuar kryesisht nga një perspektivë ruse, si një fitore për Petrin e Madh dhe Rusinë. Se ishte një disfatë jo vetëm për Suedinë e Karlit XII, por edhe për Ukrainën, ndodhë rrallëherë që përshkruhet.
PR: Po, sepse historiografia ruse dominon edhe në interpretimet perëndimore.
Përpjekjet e Mazeppës për pavarësinë e Ukrainës përpjekje që u shtypën nga ushtria ruse, nuk kanë vend atje. Imazhi i Mazeppës në letërsinë evropiane perëndimore është në rastin më të mirë një imazh i romantizuar, si për shembull në shkrimet e Bajronit. Bëhet fjalë për episode romantike si xhelozia e një burri tradhtar i cili e ka lidhur Mazeppën në një kal që e ka tërhequr zvarrë deri në vdekje.
MM: Brehti bëri gjithashtu një baladë nga kjo foto.
PR: Me Brehtin, megjithatë, kjo nuk tingëllon romantike, ai e përshkruan atë me maturi.
Por në përgjithësi Beteja e Poltawës nga pikëpamja ruse glorifikohet dhe Mazeppa portretizohet tradhtar sipas interpretimit rus, pavarësisht nga motivet e tij në konstelacionet e kohës. Ky është leximi dominues në Perëndim dhe dikur ishte shumë i pranishëm edhe në vet Ukrainën.
MM: Shkëputja nga narrativat historike ruse po përparon me shpejtësi. Askush në Ukrainë nuk flet më për “Luftën e Madhe Patriotike”, e cila nuk përjashton bashkëpunimin me Bashkimin Sovjetik me rastin e pushtimit të Polonisë më 1939. Në vend të kësaj, si në pjesët tjera të botës përveç Rusisë, flitet për Luftën e Dytë Botërore.
PR: Në Ukrainë nuk flitet më për “Luftën e Madhe Patriotike” pasi kjo frazë pretendon se ne kemi ende një atdhe të përbashkët me Rusinë, gjë që nuk është kështu. Miti i luftës patriotike abuzohet dhe monopolizohet në Rusi, ne nuk duam të kemi asgjë të përbashkët me këtë çoroditje të historisë.
MM: Përveç gjuhës amtare ju flisni rusisht a do ta flisni atë në të ardhmen?
PR: Vetëm me shumë ngurrim. Unë jam përpjekur ta shmangë atë që nga rënia e Bashkimit Sovjetik në 1991. Që në vitet 1990, mund të ndjeheshin përpjekjet ruse për të na përshkruar ne ukrainasve si një komb fshatar, si një popull pa rrënjë që nuk meriton një shtet – siç thotë Putini sot. Rusët nuk janë shqetësuar kurrë të studiojnë historinë dhe kulturën e Ukrainës. Ata jetojnë me mitet sovjetike dhe mbajnë një marrëdhënie perandorake, hegjemoniste me Ukrainën.
MM: Akademikët në Rusi deri më tani kanë qëndruar të heshtur për luftën, me disa përjashtime. Keni ende ndonjë marrëdhënie me universitetet ruse?
PR: Jo më. Unë ka vite që i refuzoj ftesat për takime në Rusi. Në vitet 1990 isha përsëri në një konferencë në Sankt Petersburg, por aty qarkullonin të gjitha këto pikëpamje shoviniste të shkencëtarëve rusë, të cilat i kam vërejtur shpesh edhe në simpoziume ndërkombëtare me akademikë nga Rusia.
MM: Ata ju thonë në thelb, çfarë do të bënte Ukraina. Mendoni për t’u larguar nga ndarja e Rusisë, ne jemi një popull i vetëm, pjesë e një bote të madhe ruse dhe nuk ka kulturë të veçantë ukrainase. Është një marrëdhënie paternaliste.
PR: Pikërisht. Ukraina është vëllai më i vogël që nuk duhet të ketë zërin e tij dhe të heshtë. Këtë e kam dëgjuar nga intelektualë të rëndësishëm rusë, si përkthyesi dhe publicisti Yuri Arkhipov i cili ka përkthyer shumë nga gjermanishtja. Ai ishte tmerrësisht shovinist. Unë e kam përjetuar shpesh këtë përbuzje ndaj Ukrainës. Megjithatë, kurrë nuk kam menduar se kjo mund të rezultojë në barbarinë që po shohim tani. Unë e kuptoja arrogancën ruse si pjesë të një konflikti kulturor, por nuk mund ta imagjinoja që rusët një ditë do të sillnin ndaj nesh sjellje si dikur nacionalsocialistët, që të qëllonin në ndërtesa banimi, spitale dhe kopshte dhe të shkatërronin popullsi civile.
MM: Çfarë do të thotë kjo për kohën pas luftës? Fqinjë do të jenë gjithmonë Ukraina dhe Rusia.
PR: Po, fatkeqesisht. Para se të mund të flasim përsëri për marrëdhëniet, rusët duhet të ndërtojnë një shtet demokratik. Aktualisht Rusia është një diktaturë e kryesuar nga një sociopat që i përmbahet një këndvështrimi krejtësisht të shtrembëruar të historisë që gjithashtu I ndjekë shumë mendje ruse. Këto janë mitet e një roli të veçantë rus.
MM: Mes brezit të ri në Ukrainë duket se ka edhe më shumë zemërim ndaj Rusisë, kulturës ruse dhe gjuhës ruse se sa ju. Apo është kjo mashtruese?
PR: Aspak. Unë kam lindur në vitin 1950, kështu që isha ende i socializuar në Bashkimin Sovjetik. Ne lexojmë shumë më tepër libra rusë sesa të rinjtë sot dhe sigurisht lexojmë edhe autorë të ndaluar: Mandelstam, Akhmatova, Pasternak, Tsvetaeva, Babel, Charms. Pra, ne e dinim se ekzistonte një traditë tjetër ruse, jo vetëm ajo perandorake, që donte të na shtypte.
MM: Një nga autorët e ndaluar në Bashkimin Sovjetik ishte Mikhail Bulgakov i cili u lindë dhe u rritë në Kiev. Si do të lexohej ai sot në Ukrainë?
PR: Si një shkrimtar i shkëlqyer dhe shovinist i theksuar rus. Ju mund ta shihni këtë në romanin e tij “Garda e Bardhë” dhe përshkrimin sarkastik të Republikës Popullore të Ukrainës. Prandaj, nuk do të thosha kurrë se studentët e mi duhet të ndalojnë së lexuari Bulgakov. Por duhet të merren edhe me tiparet ruso-shoviniste tek ai.
MM: Po shkrimtari më i madh i të gjithë shkrimtarëve me origjinë ukrainase? A e fajësoni edhe Gogolin?
PR: Jo. Edhe pse shkruante në rusisht vetëdija dhe imazhi i tij për veten ishin ukrainas, veçanërisht në fazën e tij të hershme.
MM: Kjo vlen, për shembull, për koleksionin e hershëm të tregimeve “Mbrëmjet në katund afër Dikanka”. Nabokov tha për këtë se në makthet e tij ai imagjinonte se Gogol kishte shkruar vetëm atë dhe më pas kishte vdekur. . .
PR: Në tregimet e tij të hershme, si “Mbrëmjet në Dikanka”, Gogol është ende pjesë e ligjërimit popullor.Nga këndvështrimi i aristokratit rus Nabokov, ky është vetëm një fenomen folklorik, jo letërsi e klasit të lartë. Por edhe Pushkin shkroi përralla popullore dhe askush nuk do të mendonte ta fajësonte për këtë. Gogol më vonë u shndërrua në një nga realistët kritikë më të rëndësishëm dhe satiristët jashtëzakonisht të mprehtë në Rusi, i cili pa mëshirë shpërdoroi anën e kobshme të jetës ruse. Ai nuk e lavdëroi regjimin carist rus autokratik, të prapambetur, tërësisht rudimentar. Këtë mund ta shihni në dramën e tij “ Revisori” apo në romanin “Shpirtrat e vdekur”, të cilin vetë Gogoli e quajti poemë.
MM: Në pjesën e dytë të papërfunduar të “Shpirtrave të vdekur” nuk e shihni më. Aty sheh prosakiçin ruso-ortodoks.
PR: Në atë kohë ai tashmë po i nënshtrohej misticizmit dhe frikës së tij, por ai ende nuk i përket të njëjtës kategori si Bulgakov.
MM: Kthehu në gjuhën: a do të jetë e vështirë të flasësh rusisht në Ukrainën e pasluftës?
PR: Nga agresioni rus po vuajnë edhe rusishtfolësit. Ata madje vuajnë veçanërisht. Ata vijnë nga qytete të bombarduara në lindje, nga Kharkiv, Cherson, Mariupol. Kjo është gjëja absurde: presidenti rus po shkatërron popullsinë rusishtfolëse të Ukrainës, ai po i tjetërson ata. Sidoqoftë, gjuha ruse do të vazhdojë të luajë një rol në këtë vend në të ardhmen. Por të gjithë rusishtfolësit në Ukrainë do të duhet të pyesin veten nëse kanë ende të drejtë morale të flasin rusisht. Ka shumë banorë rusishtfolës të këtij vendi që kanë kaluar në gjuhën ukrainase vitet e fundit. Gjithnjë e më shumë intelektualë rusishtfolës do të mendojnë të ndjekin këtë shembull. Natyrisht, kjo nuk vlen për të ashtuquajturit njerëz të thjeshtë pa asnjë lidhje të veçantë me kulturën dhe gjuhën. Ata do të vazhdojnë të flasin rusisht. Çka është në të vërtetë e çuditshme, pasi ata kanë jetuar në një shtet, gjuha kushtetuese e të cilit është ukrainishtja për 30 vjet.
MM: Shumë kundërshtojnë se përse rusishtja nuk mund të njihet si gjuhë e dytë zyrtare në Ukrainë, ashtu si neë Zvicër që ka katër gjuhë zyrtare.
PR: Shembulli i Zvicrës është krejt tjetër me ne. Frëngjishtja, gjermanishtja dhe italishtja janë gjuhë territoriale atje, erdhën nga Franca, Austria apo Italia, kështu që u importuan. Ukrainishtja është gjuhë autoktone në Ukrainë, nuk ka asnjë territor tjetër ku flitet, përveç enklavave të diasporës. Për më tepër gjuhët e Konfederatës Zvicerane janë mjaft të largëta nga njëra-tjetra, duke mos rrezikuar të asimilojnë njëra tjetrën. Ndryshe është me rusishten dhe ukrainishten. Bërja e rusishtes gjuhën e dytë shtetërore në Ukrainë. Do të ishte e rrezikshme, sepse atëherë rusishtja do të dominonte si një gjuhë agresive me ndikim për shkak të zhvillimeve historike dhe politike dhe ukrainishtja do të shtyhej në një zonë gjithnjë e më të vogël të shpërndarjes në Ukrainën perëndimore.
MM: Falë judaizmit, Czernowitz, dikur pjesë e Habsburgëve, ishte gjithashtu një qytet gjermanfolës për një kohë të gjatë. Holokausti i dha fund kësaj. A do t’i japë fund kjo luftë rusëve në Czernowitz?
PR: Nuk mendoj se gjuha ruse do të zhduket plotësisht nga Czernowitz. Sidomos në letërsi, disa nuk do të kenë mundësi të kalojnë në gjuhën ukrainase. Ju mund të shkruani poezi vetëm në gjuhën tuaj amtare. Edhe pas Holokaustit, poetët gjermano-hebrenj të mbijetuar nga Czernowitsz nuk mund të bënin pa gjuhën e tyre. Rose Auslander kur shkoi në Nju Jork ajo nuk mundi të shkruante asnjë rresht në gjermanisht për tetë vjet, trauma ishte aq e rëndë pasi ajo i mbijetoi Holokaustit në një vend të fshehur në Czernowitz. Ajo shkroi në anglisht. Ekziston një vëllim me poezitë e saj të shkruara në anglisht. Kur u kthye në Evropë në vitet 1950 dhe rivendosi kontaktet me skenën letrare gjermane, ajo e kthye në gjermanishte në një proces të dhimbshëm.
Paul Celan kishte humbur të dy prindërit, nëna e tij u qëllua nga një oficer SS. Në poezinë e tij “Lagja e varreve”, shkruar në Czernowitz në vitin 1944, ai pyet: “Dhe ti nënë, a e toleron rimën e butë gjermane, të dhimbshme si dikur në shtëpi?”
Kjo është një pyetje shumë serioze. Por Celani nuk bënte dot pa gjuhën amtare. Një herë e pyetën nëse besonte në dygjuhësinë në poezi. Çelani u përgjigj se ndërsa në prozë mund të ketë dyzime, dygjuhësia në poezi nuk mundet. Një poet mund të thotë të vërtetën vetëm në gjuhën e tij amtare, në një gjuhë të huaj gënjen. Ndryshe është me prozatorët, ata kanë më shumë gjasa të ndryshojnë gjuhë.
MM: Nabokov filloi të shkruante në anglisht shumë kohë pasi ishte një shkrimtar rus. A prisni një ndryshim të tillë nga shkrimtarët ukrainas që aktualisht janë ende duke shkruar në rusisht?
PR: Andrei Kurkov në Kiev shkruan në rusisht, por ai e sheh veten si një shkrimtar ukrainas. Askujt në Ukrainë nuk ia vret mendjen. Nëse ukrainasit që flasin rusisht e shohin veten si patriotë të këtij vendi dhe kontribuojnë në zhvillimin e tij, atëherë sigurisht që ata mund ta bëjnë këtë edhe në rusisht. Por gjuha ruse në Ukrainë nuk mund të jetë më mjeti i një modeli perandorak që vjen nga Moska. Rastësisht, ky model ka pasur gjithmonë ndikim tek intelektualët rusishtfolës jashtë Rusisë. Duke parë Joseph Brodsky ose Alexander Solzhenitsyn, mund të shihet se arroganca ruse dhe idetë perandorake ndotin edhe vetëdijen e autorëve të rëndësishëm. Brodsky dhe Solzhenitsyn kundërshtuan regjimin sovjetik dhe u dëbuan, por u shndërruan në nacionalistë rusë në Perëndim. Në vitin 1992, pasi Ukraina shpalli pavarësinë, Brodsky shkroi një poemë të tmerrshme në të cilën ai mori pozicione shoviniste ruse – edhepse ai ishte një hebre.
MM: A është kjo një kontradiktë? Alexander Rosenbaum nga Sankt Petersburgu është gjithashtu hebre dhe ishte një këngëautor i njohur , kritik ndaj regjimit në fund të Bashkimit Sovjetik, por ka përfaqësuar politikën ruso-shoviniste të Putinit për vite me radhë.
PR: Rosenbaum është një shembull se si anëtarët e pakicave janë shpesh nacionalistë edhe më të mëdhenj se shumica. Njerëz si Rosenbaum duan t’ua provojnë rusëve se janë më Papë se Papa. Zërat kundërshtues janë të rrallë. Kur Bashkimi Sovjetik pushtoi Pragën në vitin 1968, bardi Alexander Galich paralajmëroi rezistencë kundër tankeve ruse në një vend të huaj. Sot nuk dëgjohet asgjë e tillë nga poetët rusë.
MM: Bëhesh i padrejtë. Po shkrimtarët si Vladimir Sorokin?
PR: E po , Sorokin, Viktor Erofeev, Lyudmila Ulitskaya, Boris Akunin, Irina Sherbakova… ka disa zëra kritikë. Por ka shumë pak. Dhe shumë prej tyre nuk janë më në Rusi. Ata janë në mërgim, në burg – ose u vranë nga njerëzit e Putinit. Zërat e paktë kundërshtues rusë nuk bëjnë asgjë për të ndryshuar faktin se qëndrimi i Ukrainës ndaj Rusisë, gjuhës ruse dhe kulturës ruse ka ndryshuar rrënjësisht edhe një herë si rezultat i kësaj lufte të fundit. Ajo që vjen nga Rusia shihet aktualisht si armiqësore në Ukrainë, duke përfshirë edhe mua. Shpresoj që në të ardhmen, kur Rusia të demokratizohet dhe të integrohet në komunitetin e kombeve evropiane, faji rus gradualisht do të zbehet. Por para kësaj duhet të ketë pendim të plotë rus. E nga kjo jemi shumë larg, tepër larg. Unë për vetën time nuk do t’i falë kurrë rusët për atë që i bënë vendit tim.

Rruga Press