Rishikimi i Ditëve të fundit të Hitlerit në Bunker

Nga Alex Ross – Videot e parodisë së Hitlerit filluan të përhapen rreth vitit 2006, disa vjet pas publikimit të “Rënies”, filmi i Oliver Hirschbiegel për ditët e fundit të Hitlerit në Berlin. Në skenën kulmore të filmit, Hitleri përçartet në bunkerin e tij ndërsa gjeneralët dhe ndihmësit e shohin me tmerr. Në parodi, futen titra alternative, për efekt absurd. Amy Davidson Sorkin vëzhgoi zhanrin në një artikull të New Yorker 2010  dhe meme-t vazhdojnë fort edhe  një dekadë më vonë. Kontributet e fundit përfshijnë “Hitleri reagon ndaj iPhone 12 Pro”, “Hitleri reagon ndaj NVIDIA GeForce|, “Hitleri reagon ndaj karantinimit” dhe, ditët e fundit, një seri videosh në të cilat Hitleri reagon ndaj zgjedhjeve presidenciale të vitit 2020 , duke nxjerrë fjali Trumpiane. Në njërën, Führer-i bërtet:  Të numërohen të gjitha votat? Si guxojnë të ma bëjnë këtë. Sigurisht që nuk mund të fitoj,  nëse ata numërojnë të gjitha votat. ” Kur një sekretare në korridorin jashtë ngushëllon kolegun e saj të dëshpëruar, ajo thotë: “Mos qaj, Jared. Diktatorët e duan akoma. ”

Krahasimet midis Trump dhe Hitlerit duken të rreme në shumë nivele, siç argumentova në fund të një artikulli të vitit 2018 rreth biografive të fundit të diktatorit. Megjithëse  së shpejti ish-presidenti, ka bërë dëme marramendëse në institucionet amerikane, ai nuk ka arritur të sjellë llojin e shkatërrimit me shumicë të procesit demokratik që Hitleri arriti në disa javë më 1933-shin, për të mos përmendur tmerret e pamatshme që erdhën pas. Sidoqoftë, rasti i disfatës së Trump lejon një sasi të caktuar të licencës historike. Mund të argumentohet se, megjithëse Hitleri në kulmin e fuqisë së tij ishte një fenomen pa paralele në historinë moderne, çka ai u bë – njeriu i zënë në qoshen e bunkerit – ishte një krijesë e zakonshme,  psikologjikisht. Spektakli i një narcisi të etur për pushtet që merr ndëshkimin e tij  është i papërmbajtshëm dhe është luajtur me herë panumërta në histori dhe trillime.

Filmi i Hirschbiegel bazohet në një libër të vitit 2002 nga Joachim Fest dhe të dyja veprat kanë të njëjtin titull në gjermanisht: “Der Untergang”. Kjo fjalë ka qenë prej kohësh e zakonshme në letërsi,  për ditët e fundit të Hitlerit. Vëllimi i dytë i biografisë së Volker Ullrich për Hitlerin, i cili sapo është përkthyer në anglisht, titullohet “Die Jahre des Untergangs, 1939–1945”. Përkthimi i zakonshëm është “Rënia”, megjithëse implikimet e ndryshme të fjalës –  që fjalë për fjalë është “duke shkuar nën” – janë të vështira për t’u mbërthyer në anglisht. Në disa kontekste, Untergang thjesht do të thotë zbritje: një perëndim dielli,  është një Sonnenuntergang. Por ajo mbart konotacione të rënies, shpërbërjes ose shkatërrimit. Libri i famshëm i Oswald Spengler rreth rënies së Perëndimit titullohet “Der Untergang des Abendlandes”. Eseja antisemite e Richard Wagner “Çifutizmi në muzikë”,  përfundon me fjalën Untergang – ëndrra e kompozitorit për një ditë kur hebrenjtë do të zhduken nga toka, qoftë përmes asimilimit ose përmes disa mjeteve të tjera. Untergang mund të jetë gjithashtu një gjendje tranzicioni ose shndërrimi shpirtëror. Në “Kështu foli Zarathustra” të Nietzsche-s, personazhi i titullit ndërmerr një Untergang, një rënie  në sferën tokësore.

Në kontekstin e Hitlerit, skena e Untergang i jep mbyllje morale ngushëlluese, një historie tmerri të pakufishëm. Pavarësisht se sa lart diktatori mund të ishte ngritur, sugjeron fabula, ai ishte i destinuar të binte në fund. Historia nuk ofron një fund të tillë të pastër në rastin e diktatorëve të tjerë gjenocidë, të tillë si Stalini dhe Mao, që të dy vdiqën për shkaqe natyrore. Fiksimi i pafund në ditët e fundit të Hitlerit ofron një kënaqësi narrative shumë të lehtë: djalli dërgohet në ferr, si tek  “Don Giovanni”. Për më tepër, rishfaqja e Untergang  të Hitlerit kompenson magjepsjen fetishiste me ikonografinë naziste që është e pranishme në të gjithë kulturën bashkëkohore. Industria e botimeve vazhdon të shfrytëzojë estetikën e modelit të Hitlerit – lloji gotik, skena me ngjyrë të zezë-të bardhë-të kuqe, svastikë – për të shitur libra. (Edicioni i Knopf i biografisë së Ullrich, i përkthyer me ekspertizë nga Jefferson Chase, largohet nga modeli, duke shkuar në tek e verdha e rrezikut.)

Supozohet gjerësisht se Hirschbiegel jep një ide të arsyeshme besnike se si ishte jeta në bunker. Në të vërtetë, drejtimi artistik për “Rënien” u hulumtua me përpikëri, dhe interpretimi i Bruno Ganz si Hitleri mund të jetë portretizimi më i besueshëm i diktatorit në film: përçartjet me pështyma janë të ekuilibruara përballë gjesteve  me mirësjellje sipërfaqësore dhe një shfaqje të përkushtimit ushtarak,  ndaj detyrës. Por skena që pjell një mijë parodi në YouTube – një në të cilën diktatori i ulërin drejtuesve të  tij ushtarakë, denoncon të gjithë kombin gjerman si një tufë frikacakësh dhe njofton se ai do të bëjë vetëvrasje sesa të ikë nga Berlini -,bazohet, pjesërisht, në burime problematike.

“Vështirë se dikush mund të kërkojë një demonstrim më të qartë se si kulte të personalitetit ushqehen po aq nga aspiratat e anëtarëve, sa  edhe nga ambiciet e udhëheqësve të tyre“

Rasti ishte një konferencë tri-orëshe, që u zhvillua në dhomën e hartave në bunker pasditen  e 22 prillit, tetë ditë para vetëvrasjes së Hitlerit. Ushtria e Kuqe kishte arritur në periferi të Berlinit dhe Hitleri po mbërthente idenë se një grup luftarak , kryesisht i trilluar,  nën komandën e gjeneralit të S. Felix Steiner mund të zmbrapste  rusët. Kur Hitlerit iu tha se nuk kishte ndodhur asnjë kundërsulm, ai me sa duket shpërtheu i zemëruar, duke hedhur akuza në çdo drejtim dhe duke njoftuar se lufta ishte e humbur. Hugh Trevor-Roper, në librin e tij të vitit 1947 “Ditët e Fundit të Hitlerit”, thur së bashku dëshmi të ndryshme të dorës së parë, duke bërë të qartë se ato kundërshtojnë njëra-tjetrën deri në një farë mase. Ian Kershaw, në vëllimin e dytë të biografisë së tij gati përfundimtare të Hitlerit, është po aq i kujdesshëm, duke përdorur një gamë edhe më të gjerë burimesh.

“Der Untergang” i Fest – i përkthyer si “Brenda Bunkerit të Hitlerit”- përdor materialin që filloi të dilte nga arkivat Sovjetike më 1990-n  dhe që përfundimisht mori botim ndërkombëtar në një dokument kurioz të njohur si “Libri i Hitlerit”. Studiuesit për policinë sekrete Sovjetike përgatitën këtë rrëfim të shembjes së Hitlerit në fund të 1940, duke ndërthurur dëshminë e dy ndihmësve të Hitlerit, Otto Günsche dhe Heinz Linge, të cilët ishin kapur nga Ushtria e Kuqe dhe ishin marrë gjatë në pyetje. Shumica e asaj që ata kujtuan mund të vërtetohet, por disa nga citimet që i atribuohen Hitlerit nuhasin një roman të shekullit XIX: “Lufta është e humbur! Por, zotërinj, nëse besoni se do të largohem nga Berlini, gaboheni rëndë! Më mirë të fus një plumb në kokë. ” Me përshtatje, ai dialog hyri drejtpërdrejt në filmin e Hirschbiegel, së bashku me një detaj teatror rreth Hitlerit,  që hidhte lapsa me ngjyra nëpër një hartë.

Gjëja më kurioze për  “Libri i Hitlerit” është se ai ishte menduar për një lexues të vetëm: Joseph Stalin. Lideri Sovjetik kishte porositur N.K.V.D. për të mbledhur sa më shumë informacion në lidhje me ditët e fundit të Hitlerit, pjesërisht për t’u siguruar që Führer ishte vërtet i vdekur, edhe ngase  Stalini ishte përgjithësisht i magjepsur nga rivali i tij më i fuqishëm dhe i pamëshirshëm. “Libri i Hitlerit” e lejoi Stalinin të shijonte vënien në skenë të tij private të Untergang – një kronikë e hollësishme të shpërthimit psikologjik të Hitlerit, nën presionin e së pathyeshmes Ushtri të Kuqe.

Rrëfimet e tjera përcjellin një pamje më komplekse të takimit të 22 prillit. Gerhard Herrgesell, një stenograf, u tha hetuesve amerikanë se Hitleri ishte “përgjithësisht i përmbajtur”, edhe nëse fytyra e tij skuqej dhe ai dilte nga ritmi. Në rrëfimet e Herrgesell, ishin gjeneralët, veçanërisht Wilhelm Keitel dhe Alfred Jodl, ata që u nxehën më shumë, pasi e deklaruan veten “kundër dhunës” ndaj planit të Hitlerit për t’u zhdukur në Berlin, duke preferuar që ai të shkonte diku tjetër dhe të vazhdonte luftën. “Keitel i foli vërtet mprehtë”, kujton Herrgesell. Këto përpjekje për të bindur patën një farë ndikimi. Një oficer tjetër ushtarak, Bernd von Loringhoven, raportoi se deri në fund të ditës Hitleri kishte kapërcyer një gjendje të “dobësisë së përkohshme” dhe u angazhua përsëri për mbrojtjen e Berlinit.

Sekuenca e ngjarjeve që dalin nga rindërtimi i përpiktë i Kershaw – shtjelluar në librin e tij “Fundi: Sfida dhe Shkatërrimi i Gjermanisë së Hitlerit, 1944–1945” – është, në një farë mënyre, edhe më shqetësues se ai i një zhytjeje të një diktatori të gjithëfuqishëm në degjenerim, ndërsa ndjekësit e tij shohin të tronditur. Këtu, diktatori që lëkundet është mbështetur dhe gjallëruar nga nëpunësit e tij. Një komponent thelbësor i portretit të Kershaw të Gjermanisë Naziste është koncepti i tij i “puna drejt Führer-it”, i cili përshkruan se si anëtarët e hierarkisë naziste luftuan me njëri-tjetrin për të realizuar vizionin e Hitlerit, edhe në mungesë të urdhrave të hollësishëm. Në fund, “puna drejt Führer-it” përfshinte menaxhimin e vetë Führer-it sërish,  në rolin e tij mitik. Vështirë se dikush mund të kërkojë një demonstrim më të qartë se si kulte të personalitetit ushqehen po aq nga aspiratat e anëtarëve, sa  edhe nga ambiciet e udhëheqësve të tyre.

Ullrich, në vëllimin e dytë të përkthyer rishtas të biografisë së Hitlerit, përfshin citatin e diskutueshëm “plumb në kokë”,  por përndryshe i jep legjitimitet tensioneve të skenës. Megjithëse dy vëllimet e Kershaw me siguri janë të destinuara të mbeten vepra përfundimtare për Hitlerin, Ullrich jep një portret bindës të një njeriu, karizma politike e pamohueshme e të cilit ishte e pandashme nga instinkti i tij për dominim dhe shkatërrim. Paragrafi i fundit përmban një vlerësim të errët të trashëgimisë së Hitlerit: “Nëse jeta dhe karriera e tij na mëson ndonjë gjë, është se sa shpejt mund të nxirret demokracia nga menteshat,  kur institucionet politike dështojnë dhe forcat civilizuese në shoqëri janë shumë të dobëta,  për të luftuar joshjen e autoritarizmit”.

Lexuesit amerikanë me sy të kthjellët mund të konkludojnë se të gjithë ata që janë të stisur me svastikë, libra bardhë e zi dhe të kuq të stilit gotik nuk na kanë mësuar saktësisht asgjë në lidhje me brishtësinë e demokracisë. Në të vërtetë, përhapja e shkollës së tregimit Sonderweg – ideja se Gjermania ishte disi e predispozuar gjenetikisht për të ndjekur një “rrugë të veçantë” drejt nazizmit, diktaturës dhe gjenocidit – mund të na ketë verbuar në dredhinë tonë anti-demokratike. Në vitin 1935, Sinclair Lewis imagjinoi një formë të Fashizmit Amerikan në romanin e tij “Nuk mund të ndodhë këtu”. Thelbësore për mashtrimin se nuk mund të ndodhë këtu është bindja se mund të kishte ndodhur vetëm atje. Tani historianët gjermanë po i japin fund librave të tyre mbi nazizmin me referenca të mbuluara hollë, për një Untergang amerikan./ The New Yorker. .gazetasi/

*Alex Ross ka qenë kritik i muzikës së revistës që nga viti 1996. Libri i tij i fundit është “Vagnerizmi: Arti dhe Politika në Hijen e Muzikës”.