Nga Stalini tek Putini: qytetet sekrete të Rusisë

Për dekada, mediat në mbarë botën kanë spekuluar për ekzistencën e qyteteve ruse që nuk janë në harta dhe për të cilat nuk ka pothuajse asnjë informacion. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe rënies së Murit të Berlinit, do të rezultojë se jo vetëm këto thashetheme janë të vërteta, por se qindra mijëra njerëz jetojnë dhe punojnë në qytete të tilla.

Edhe pse të mbyllura, këto qytete nuk janë unike vetëm për Rusinë, por ish-Bashkimi Sovjetik është ende lider në numrin e vendbanimeve të tilla. Ka qytete të mbyllura, nga të cilat mund të hyni dhe të dilni vetëm me leje të veçanta.

Paranoja mbi spiunët e dyshuar

Menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, udhëheqja e atëhershme sovjetike ishte e vendosur të arrinte dhe madje t’i kalonte arritjet shkencore perëndimore. Kjo ishte më e lehtë të thuhej sesa të bëhej – Rusia u shkatërrua kryesisht pas vitesh lufte, dhe qytetet e fshatrat u përballën me pasiguri ekonomike. Shumica e qytetarëve rusë mbështeteshin në tollonatt qeveritare të ushqimit dhe karburantit, të paktën ata që ende zotëronin një lloj automjeti. Edhe më e vështirë ishte në fshat, sepse ligji agrar i asaj kohe parashikonte që 30 deri në 50 për qind e rendimentit t’u “shitej” kooperativave shtetërore (kolkozeve). Kremlini, megjithatë, ishte i vendosur – rivaliteti i ri me Perëndimin ishte preteksti kryesor politik për forcimin e industrisë ushtarake dhe rritjen masive të numrit të ushtarëve.

Gjatë gjithë ekzistencës së saj, deri në vitin 1989, BRSS do të mbështetej në masën më të madhe në forcën ushtarake si një shtyllë e fuqisë politike, si në skenën botërore ashtu edhe në vend, dhe nuk do të kalonte pothuajse një muaj pa parada ushtarake në Sheshin e Kuq.

Pas kësaj propagande, brenda vetë Kremlinit, udhëheqjes ushtarake dhe vetë KGB-së, fshihej një paranojë e vërtetë për ekzistencën e “spiunëve perëndimorë”. Paranoja ishte aq e madhe, saqë të gjithë nëpunësit civilë që dinin gjermanisht, e sidomos anglishten, silleshin për “intervista”. Kjo së shpejti do të bëjë që pothuajse të gjitha kazermat e mëdha, fabrikat ushtarake dhe zonat e testimit të armëve të shpallen “zona të ndaluara”. Kjo vlente veçanërisht për objektet që ishin të përfshira në zhvillimin e armëve bërthamore, përpunimin e xeheve radioaktive ose të lidhura me kërkimin hapësinor.

Dy lloje të “qyteteve të ndaluara”

Tashmë në vitin 1949, pas testimit të suksesshëm të bombës së parë bërthamore sovjetike në Kazakistan, u mor vendimi për të formuar dy lloje të “qyteteve të mbyllura”. Lloji i parë ishin të gjitha objektet dhe fabrikat ushtarake, të cilat thjesht deklaroheshin si pronë e ushtrisë dhe për të hyrë e dalë në to kërkoheshin leje apo miratime ushtarake. Lloji i dytë ishin të gjitha zonat kufitare drejt vendeve anëtare të NATO-s, si dhe zonat në lindjen e largët të vendit. I pari prej tyre ishte Rajoni i Kaliningradit, në Detin Baltik. Edhe sot e kësaj dite mbetet një nga portet dhe impiantet më të rëndësishme ushtarake dhe deri në vitin 1993, kjo zonë patrullohej nga njësitë speciale të policisë ushtarake, të cilat autorizoheshin të qëllonin menjëherë mbi këdo që u dukej i dyshimtë.

Një nga qytetet më të mëdha të mbyllura ishte Ozyorsk në rajonin Chelyabinsk. Vetë qyteti ishte shtëpia e më shumë se 140,000 njerëzve, të cilët punonin në miniera, laboratorë shkencorë dhe instalime ushtarake. Hulumtimi bërthamor u krye në dy qytete më të vogla aty pranë, të quajtura Chelyabinsk-65 dhe Chelyabinsk-40. Numrat janë karakteristikë për të gjitha qytetet e mbyllura në Rusi dhe përfaqësojnë një lloj “kodi postar”, së bashku me emrin e qytetit “zyrtar” më të afërt. Banorët e qyteteve të tilla zakonisht mund të udhëtonin një ose dy herë në muaj dhe në dokumentet e tyre nuk kishin adresa reale, por adresa imagjinare dhe rrugë në qytetin e parë të madh “të vërtetë”. Në këtë mënyrë, nëse njëri prej tyre do të arrinte të arratisej nga vendi në Perëndim, do ta kishte pothuajse të pamundur të vërtetonte identitetin e tij.

Vetë Kremlini e quajti Ozyorskun “Qyteti 40” dhe deri në mesin e viteve 1980 ishte qendra kryesore për projektimin, prodhimin dhe testimin e të gjitha llojeve të armëve bërthamore, agjentëve kimikë, si dhe programit bërthamor në kohë paqeje, si dhe zhvillimit të anijeve të shumta kozmike, sondave dhe satelitëve. Shtëpia e Bardhë dhe CIA mësuan për “Grad 40” vetëm në fund të viteve ’70 nga Yuri Bezmenov, një ish-agjent i lartë i KGB-së i ngarkuar me propagandën. Bezmenov ishte gjithashtu një nga disidentët e rangut më të lartë nga Bashkimi Sovjetik, i cili besohet se u kishte dhënë informacione kyçe agjencive amerikane në lidhje me funksionimin e shërbimeve ruse dhe vetë Kremlinit. Jo larg Ozyorskut ishte miniera dhe fabrika Mayak, qendra kryesore e përpunimit të plutoniumit në BRSS.

Rrezatimi më i lartë se në Çernobil

Siguria ishte aq e rreptë sa gati 4,000 roje të armatosura u caktuan për rreth 12,000 punëtorë. Në kulmin e prodhimit të programit bërthamor sovjetik në vitet ’60, fabrika kishte pothuajse 15,000 punëtorë. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, zona rreth doli të ishte një nga vendet më të neveritshme në planet. Dekada të tëra prodhimi dhe përpunimi i karburantit bërthamor krijuan gjithashtu qindra ton mbetje bërthamore, të cilat thjesht u varrosën në tokë ose u hodhën në lumenjtë e afërt. Sot, rrezatimi në këtë zonë është më i lartë se në Çernobil dhe vetëm zona e Fukushimës në Japoni ka një nivel më të lartë të grimcave radioaktive në tokë dhe ajër.

Liqeni Karachay aty pranë konsiderohet zyrtarisht si trupi ujor më i ndotur në botë dhe mjafton vetëm gjysmë ore ekspozim ndaj rrezatimit në afërsi të tij për të shkaktuar pasoja fatale. Dhe lumi Techa, i cili derdhet në këtë liqen, është gjithashtu jashtëzakonisht i ndotur me lloje të ndryshme të izotopeve radioaktive.

Fabrikat në Ozyorsk kanë pasur disa aksidente të mëdha, shumë të ngjashme me atë në Çernobil. Meqenëse qyteti nuk ekzistonte zyrtarisht, askush në BRSS nuk u informua. Pjesë të vargmalit malor Ural aty pranë janë ende të kontaminuara me grimca nga këto incidente bërthamore sot dhe do të jenë për të paktën 4000 vjet të tjera, e cila është koha që i duhet izotopeve të kobalt-60 dhe iridium-192 për t’u prishur.

Një tjetër nga qytetet e mbyllura është Severomorsk, të cilin vendasit e quajnë Vayenga. Që nga themelimi i tij në 1951, ky qytet ka qenë posti kryesor i komandës së Flotës Arktike dhe të gjithë Qarkut Ushtarak Verior. Në qytetet e afërta Safonovo dhe Shchukozero, ka vende nisjeje të forcave bërthamore ruse, të cilat kryesisht kanë për detyrë të sulmojnë SHBA-në dhe Kanadanë, si njësi për një “goditje bërthamore asimetrike”. Nuk ka rrugë për në Severomorsk – vetëm një hekurudhë nën kontrollin e ushtrisë ruse, dhe një aeroport ushtarak, dhe më shumë se 90 përqind e popullsisë punon në ushtri ose fabrika ushtarake. Është gjithashtu interesant fakti se banorët e këtij qyteti dikur kishin pagën mesatare më të lartë në të gjithë BRSS, ndërsa edhe sot kanë të ardhura gati dy herë më të larta se mesatarja kombëtare.

Qytetet e reja me urdhër të Putinit

Megjithëse shumica e këtyre qyteteve të mbyllura u braktisën pas rënies së BRSS, besohet se të paktën 40 të tjerë janë në funksion sot, me një popullsi totale prej një milion e gjysmë njerëz.

Disa nga këto qytete janë komercializuar dhe të hapur për botën sot. Më i famshmi është sigurisht Baikonur në Kazakistan, i cili është ende qendra për të gjitha lëshimet e anijeve kozmike Roscosmos, si dhe satelitë të shumtë tregtarë nga vende të tjera. Gjatë Bashkimit Sovjetik, e gjithë zona quhej Leninsk dhe kishte statusin e sekretit më të madh shtetëror. Disa shkencëtarë disidentë, të cilët në vitin 1967 u përpoqën të paraqisnin planet për raketën sekrete “NM-1”, ose përfunduan në gulag, ose u qëlluan në vend. Edhe sot shtetasit e huaj kanë nevojë për leje speciale nga agjencia Roskosmos dhe ministritë ruse, si dhe nga qeveria e Kazakistanit, për të hyrë në këtë zonë.

Pas vitit 2001, me urdhër të Vladimir Putinit, filloi ndërtimi i një numri të madh ndërtesash banimi në zonën Talnah, në veri të vendit në rrëzë të maleve Putoran dhe në zonën Kayerkan afër Krasnoyarskut. Besohet se këto qytete të mbyllura “moderne” aktualisht po punojnë në zhvillimin e një gjenerate të re të armëve ruse, avionëve stealth dhe programit hapësinor rus.

Rruga Press