Çfarë mund t’i mësojë Gjermania Serbisë mbi përballjen me gjenocidin

Foreign Policy – Përkthyer nga Rruga Press

Riada Asimoviç Akyol është gazetare boshnjake në Uashington, krijuese dhe drejtuese e podkastit “Dignified Resilience”. Puna e saj është shfaqur në New York Times, Atlantic, Newlines, Al Jazeera, Al Monitor dhe Nation.

Tejkalimi i ideologjive të urrejtjes nuk është kurrë i lehtë, por është shumë më e vështirë kur mohimi dhe fanatizmi inkurajohen në mënyrë aktive nga lart, siç është rasti në Beograd.

Dekada pas shpërbërjes së përgjakshme të Jugosllavisë, Serbia ende po zgjedh mohimin në vend të shlyerjes kur bëhet fjalë për politikat gjenocidale të regjimit të Slobodan Millosheviçit në vitet 1990. Trashëgimtarët e tij kanë ndjekur me forcë projektin e Serbisë së Madhe të Millosheviçit, tani nën emrin “bota serbe”. Ministri i Brendshëm serb Aleksandar Vulin tha hapur korrikun e kaluar se “detyra e kësaj gjenerate politikanësh është të formojnë një botë serbe, domethënë të bashkojnë serbët kudo që jetojnë”.

Sot, Bosnja dhe Hercegovina është objektivi më i fortë i aspiratave të tilla ekspansioniste. Është përsëri në lajme, duke kaluar krizën e saj më të keqe të sigurisë që nga Marrëveshja e Dejtonit të vitit 1995. Milorad Dodik, udhëheqësi serb i Bosnjës dhe anëtar i presidencës trepalëshe të vendit, ndërmori hapa të qartë për shkëputjen e një prej dy entiteteve të vendit, Republika Srpska e dominuar nga serbët. I mbështetur nga Rusia, Kina, Serbia dhe disa populistë anti-myslimanë brenda Bashkimit Evropian që e mbështesin hapur atë, Dodik ka përshkallëzuar situatën tashmë të brishtë dhe e ka shtyrë vendin në prag të dhunës së përtërirë, ende pa një zmbrapsje të fortë të nxitur ndërkombëtarisht.

Ndërkohë, në kryeqytetin e Serbisë, Beograd, është ndezur një luftë grafitesh mbi një mural të kriminelit të dënuar të luftës Ratko Mlladiç, të pikturuar korrikun e kaluar në një ndërtesë banimi. Në një përplasje një-mujore dhëmbë-për-dhëmbë, disa qytetarë dhe aktivistë të OJQ-ve kërkuan heqjen e muralit. Shumë herë u spërkatën kova me bojë të bardhë dhe të zezë mbi murale, pas së cilës mbështetësit e maskuar të gjeneralit të kohës së luftës e rilyen dhe më pas e ruajtën atë. Në këtë pikë nevojitej një kompani e specializuar për pastrimin e fasadave për heqjen e muralit.Por askush nuk guxon ta bëjë punën.

Aktivistet Aida Çorovic dhe Jelena Jacimoviç, të cilat kishin hedhur vezë në muralin e Mlladiçit, u arrestuan nga policia e shtetit që kishte ardhur për ta ruajtur atë. Pas një proteste u dogj gjithashtu një pankartë me mbishkrimin “Ne nuk do ta harrojmë gjenocidin në Srebrenicë”. Në një tjetër zhvillim të zymtë, një mural shtesë – i komandantit çetnik dhe bashkëpunëtorit të nazistëve të Luftës së Dytë Botërore Dragoljub “Draza” Mihailoviç – u shtua pranë asaj të Mlladiçit. Si kundërpërgjigje vulat e fytyrës së Mlladiçit dhe etiketa “I dënuar për gjenocid” u shfaqën në shumë kosha plehrash nëpër qytet.

Adhurimi i kriminelëve të luftës ka qenë një realitet i trishtuar në Serbi, por edhe në Bosnje, Mal të Zi dhe Slloveni. Në Kroaci, mbishkrimet që shprehnin slogane urrejtjeje anti-serbe dhe lavdëronin fashizmin u hoqën gjashtë ditë pasi ato u shfaqën (18 nëntor). I tronditur nga madhësia dhe numri i pikturave murale për kriminelët e luftës që pa në Republikën Srpska, Valentin Inzko, përfaqësuesi i lartë, tashmë i larguar, për Bosnjën, vlerësoi se “situata është aq e vështirë saqë mund të bëhej një hartë ‘turistike’ e qyteteve kryesore boshnjake me murale të kriminelëve të luftes.” Pak para se të largohej nga posti i tij, ai mori një vendim historik duke vendosur një ligj kundër mohimit të gjenocidit, në korrik të vitit 2021.

Në kontrast të plotë me kremtimin e kriminelëve të dënuar të luftës në rajon, në Republikën Srpska të mbijetuarve të gjenocidit nuk u lejohet as të instalojnë monumente në kampet e përqendrimit të qytetit Trnopolje, Omarska ose Vishegrad, ku janë kryer krime lufte.

Por boshnjakët nuk po i ikin pranimit të krimeve të kryera në emër të tyre, edhe kur ato ndodhën gjatë mbrojtjes së vendit nga agresioni ushtarak. Në mesin e nëntorit, në kryeqytetin e Bosnjës, Sarajevë, u zbulua një memorial i ri për viktimat, kryesisht serbe, që u vranë nga një njësi e Ushtrisë Boshnjake në vitin 1992 dhe 1993 në gropën e Kazanit, që ndodhet në periferi të kryeqytetit. Gjatë luftës dhe menjëherë pas luftës katërmbëdhjetë anëtarë të asaj brigade u dënuan për vrasje dhe 9 nëntori u miratua si ditë përkujtimi për viktimat e Kazanit.

Asnjë qeveri në Serbi nuk ka ndërmarrë hapa të sinqertë drejt llogaritjes së krimeve të shkuara të luftës, bashkërendimit dhe miratimit të versionit të saj të Vergangenheitsaufarbeitung– fjala gjermane e përdorur për shqyrtimin e së kaluarës në Gjermaninë e pas Luftës së Dytë Botërore.

Në librin e saj Learning From the Germans (Të mësuarit prej gjermanëve), botuar në vitin 2019, Susan Neiman, një filozofe hebreje amerikane që jeton në Berlin, shkroi se çfarë mund të mësojnë kombet e tjerë nga mënyrat e shumëanshme në të cilat Gjermania është përballur me të kaluarën e saj. Neiman hedh dritë mbi mënyrën sesi mohimi fillestar u kthye ngadalë në rivlerësim të historisë në të gjithë shoqërinë. Nuk është një plan i përsosur për të gjithë, por sigurisht që ka mësime për t’u marrë parasysh. Duke marrë parasysh Serbinë, libri i saj është një sjellje ndër mend e sasisë së madhe të punës që mbetet për të bërë si për politikanët ashtu edhe për qytetarët e zakonshëm.

Shumë sondazhe të serbëve konfirmojnë sentimentet e mohimit të vetëdijshëm të gjenocidit të Srebrenicës, duke hamendësuar se nuk ka ndodhur asgjë, duke fajësuar të gjitha palët ose apati të përgjithshme. Fondi për të Drejtën Humanitare (FDH) me seli në Beograd së fundmi prezantoi “Zona e (jo)përgjegjësisë”, një koleksion që përmban më shumë se njëqind fragmente nga mediat e shkruara dhe të tjera që flasin për Srebrenicën.

Ky arkiv dixhital tregon disa faza të politikës zyrtare të mohimit në lidhje me gjenocidin e Srebrenicës që nga viti 1995. Raporti shpjegon se si pas përmbysjes së regjimit të Millosheviçit më 5 tetor të vitit 2000, erdhi në pushtet një koalicion ideologjikisht heterogjen, i udhëhequr nga Zoran Gjingjiq.

Në atë kohë ishte bërë njëfarë përparimi në përballjen me të kaluarën, por Gjingjiqi u vra në vitin 2003. Sipas raportit të FDH-së, vitet e para pas rënies së Millosheviqit ishin plot me mundësi të humbura, pasi “pjesa nacionaliste e elitës intelektuale i mbrojti hapur ata të akuzuar për krime lufte dhe kontribuoi ndjeshëm në përhapjen e narrativës së Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë si një gjykatë anti-serbe”.

Në qershor të 2005-s, falë FDH-së, një video e korrikut 1995-s -xhiruar afër Tërnovës në Bosnje dhe Hercegovinë, ku një njësi paraushtarake e njohur si “Skorpionët” fillimisht abuzoi dhe më pas qëlloi gjashtë civilë të kapur nga Srebrenica, disa prej të cilëve ishin të mitur- u shfaq në televizionin në Serbi. Publiku ka reaguar me kërkesa për arrestimin e personave në video. Megjithatë, pavarësisht reagimit fillestar serioz nga shteti, duke pranuar se krimi ishte kryer nga një njësi policore, së shpejti autoritetet i cilësuan Skorpionët si një grup kriminal – duke i ndarë ata nga qeveria e Serbisë dhe forcat e saj të rregullta.

Pas transmetimit të asaj videoje, presidenti i atëhershëm serb Boris Tadiç njoftoi dhe mori pjesë në përkujtimin e gjenocidit në Qendrën Përkujtimore Srebrenicë-Potocari. Ishte hera e parë që një zyrtar serb ishte në përkujtimore. Më 11 korrik të 2005-s, në një fjalim publik Tadiçi deklaroi se ai do të shkonte në Srebrenicë për t’i bërë nderimet e tij “viktimave të pafajshme të krimit që ndodhi atje”. Ai shtoi: “Duhet të tregojmë distancën mes qytetarëve dhe kriminelëve. Nga kjo varet e ardhmja e Serbisë”. Si president i Serbisë, ai “do të tregonte se si i trajton Serbia krimet e luftës të kryera kundër popullit boshnjak”.

Por projekti i krijimit të besimit dhe bashkëpunimit – një qëllim që Tadiçi pretendonte se po ndiqte – nuk ka arritur të përmbushet. Në të vërtetë, presidenti aktual serb Aleksandar Vuçiq mohon gjenocidin në Srebrenicë, ndërsa regjimi i tij mbështet dhe promovon kriminelët e luftës duke ripohuar idenë se serbët dhe Serbia kërcënohen nga njohja e gjenocidit.

Disa qytetarë kanë bërë atë që shteti refuzon të bëjë. Pavarësisht se nuk ka përkujtimore zyrtare në Serbi, dhe pavarësisht pengesave, OJQ-ja “Gratë në të Zeza” mban çdo vit një shfaqje përkujtimore në qendër të Beogradit. Që nga viti 2015, Nisma e Rinisë për të Drejtat e Njeriut ka organizuar ndezjen e qirinjve për viktimat e gjenocidit të Srebrenicës në rrugët e Beogradit. Pjesëmarrja në këto ngjarje mbetet dëshpërimisht e vogël dhe përfaqësuesit e qeverisë nuk marrin pjesë kurrë.

Ndërkohë, kriminelët e luftës fshihen ende me sukses në të gjithë vendin. Disa dhjetëra të dënuar po lirohen dalëngadalë nga burgjet pas vuajtjes së dënimit jashtë vendit dhe ata kanë marrë shpërblime rehatuese pas kthimit në Serbi.

“Mendoj se mohimi lidhej me fshehjen e trupave të viktimave në varreza masive, me logjikën s’ka trup, s’ka krim,” shkroi në një email Hariz Halilovich, një studiues australian boshnjak që shpiku idenë e një faze të njëmbëdhjetë të gjenocidit – triumfalizmit.

“Festimi i gjenocidit dhe ‘folklorizimi’ i tij e paraqiti krimin si një akt popullor (të keq) të kryer jo vetëm në emër të popullit (serbëve), por edhe nga populli në tërësi. Dhe nëse të gjithë janë fajtorë, atëherë askush nuk është fajtor.”

Asnjë kombi nuk i pëlqen të hetojë episode të dhunshme nga e kaluara e tij. Përgjegjësia historike nuk erdhi brenda natës në Gjermaninë e pasluftës, ku as ekstremizmi nuk është çrrënjosur plotësisht. Por, ndërsa përballja nga brenda me ideologjitë e urrejtjes nuk është kurrë një detyrë e lehtë, është edhe shumë më e vështirë kur fanatizmi ushqehet ende aktivisht nga lart, siç është rasti në Serbi.

Gjermanëve iu deshën shumë kohë për të marrë përgjegjësinë për Holokaustin dhe nazizmin, dhe shumë vazhduan të refuzonin pranimin e përgjegjësisë për të keqen e kryer në emër të tyre. Neimani u kujton lexuesve të Learning From the Germans se në dekadat e para pas përfundimit të luftës, gjermanët, duke përfshirë pasardhësit e forcave të armatosura naziste, mendonin se ishin viktimat më të mëdha të luftës dhe shumica ndoqën “tabunë joformale: harro dhe hesht”, të kancelarit të atëhershëm gjermano-perëndimor Konrad Adenauer.

Por angazhimi qytetar i publikut gjerman, duke filluar nga fundi i viteve 1950 deri në fillim të viteve 1990, ishte faktori vendimtar për ndryshimin e ngadalshëm të situatës në terren. Falë edhe të ashtuquajturve Nestbeschmützer, kryesisht artistë, intelektualë dhe të tjerë që vazhduan të shqyrtonin argumentet e përdorura për amnezinë kolektive, ndërsa bënin thirrje për njohje ose fakte të pakundërshtueshme që brezat e vjetër kishin refuzuar t’i diskutonin – debati rreth nazizmit në Gjermani ngadalë-ngadalë u shkund. Autorja Aleida Assmann argumenton se një “lëvizje e tillë u zhvillua si rezistencë ndaj kulturës dominuese politike”, shkruan Neiman.

Për më tepër, disa nga liderët e Gjermanisë morën vendime publike kruciale gjatë dekadave pas vitit 1945. Në vitin 1951, Adenaueri pranoi përgjegjësinë e Gjermanisë për krimet naziste, duke rënë dakord për kompensimin moral dhe financiar ndaj viktimave. Në atë që tani njihet si “Gjenufleksioni i Varshavës”, kancelari i Gjermanisë Perëndimore Willy Brandt ra në gjunjë përpara memorialit të getos së Varshavës, më 7 dhjetor të vitit 1970. Në atë kohë, gjysma e gjermanoperëndimorëve e hodhën poshtë gjestin e Brandtit.

Në vitin 1985 presidenti i Gjermanisë Perëndimore, Richard von Weizsacker, e quajti ditën e përfundimit të Luftës së Dytë Botërore një “ditë çlirimi”, të cilën shumë gjermanë e mendonin më parë si një ditë humbjeje ose dorëzimi. Ai vizion i ri u bë një konsensus kombëtar në vitet 1990, por me atë fjalim, ai zëvendësoi nocionin e humbjes me fitoren, duke dhënë një vizion të ri kolektiv për atë që dikur shihej si kapitullim.

Neimani thotë se faktorë të tillë si ribashkimi dhe presioni perëndimor e shtynë kancelarin Helmut Kohl drejt përpjekjeve politike për t’u përballur me të kaluarën. Dhe “pa Kohlin nuk do të kishte memorialë kombëtarë. … Ai ishte oportunist, por jo cinik; ai donte bekimin e brezit të ardhshëm”, i tha Neimanit drejtori i vjetër i Memorialit Buchenwald, Volkhard Knigge.

Për më tepër, moria e ekspozitave historike, prodhimet teatrore, ngjarjet kulturore, filmat dhe librat që dënojnë të kaluarën naziste kontribuan në ndjeshmërinë për viktimat dhe më shumë diskutime mbi turpin kombëtar.

Ato nxitën shumë më tepër përpjekje dhe iniciativa bazë që dukeshin të vogla, por ishin të fuqishme për të krijuar ndjeshmëri për viktimat. Në këtë proces, Gjermania gjithashtu filloi të përdorë hapësirën publike në mënyra të reja, ndërtoi muzeume dhe përmendore për viktimat, përfshiu materiale edukative kundër racizmit në shkolla dhe pagoi në 70 vitet e fundit më shumë se 90 miliardë dollarë dëmshpërblime të Holokaustit për më shumë se 800,000 të mbijetuar. Edhe sot e kësaj dite, nazistët 100-vjeçarë janë ende në gjyq, për të ruajtur kujtesën dhe për të paralajmëruar për rreziqet e përjetshme të ideologjive të tilla.

Serbia nuk bën pothuajse asnjë nga këto gjëra. Në të vërtetë, Beogradi mohon aksesin në dëmshpërblime për pothuajse të gjitha viktimat që pësuan nga forcat serbe, madje edhe nën rrezikun e ngecjes së orarit të procesit të anëtarësimit në Bashkimin Evropian.

Milica Kostiç dhe Sandra Orloviç, eksperte të dëmshpërblimeve që kanë mbajtur më parë poste drejtuese në FDH, shkruajnë se Parlamenti Evropian, Komisioni Evropian dhe organizata të tjera ndërkombëtare kanë pranuar “mungesën e aksesit në reparacione, si dhe legjislacionin dhe praktikat diskriminuese të Serbisë ndaj viktimave të shkeljeve më flagrante”— por ata nuk janë përpjekur për mekanizma të vërtetë të drejtësisë tranzicionale. Kostiç dhe Orloviç kritikojnë “mungesën e një angazhimi të fortë të BE-së për drejtësinë riparuese” si një “vendim të ndërgjegjshëm politik”.

Ato theksojnë gjithashtu si faktor elementin financiar: “Ndërkohë që kompensimi për kaq shumë viktima do të kishte një çmim vërtet astronomik, vendimi i BE-së thjesht për të shmangur çështjen pa marrë parasysh modelet më pak të kushtueshme të dëmshpërblimit tregon një mungesë shqetësuese të të kuptuarit të mekanizmave riparues, në rastin më të mirë.” E njëjta dinamikë jo e shëndetshme vazhdon me gjyqet e vonuara të krimeve të luftës në vend.

Ndërkohë që organizatat kryesore qeveritare në Gjermani porositën kërkime për të shqyrtuar të kaluarën naziste të vendit, qeveria serbe e Bosnjës e Republikës Srpska caktoi një “komision të së vërtetës” në vitin 2019 për të mohuar gjenocidin e Srebrenicës.

Ky mohim zyrtar i nivelit të lartë u shfaq edhe një herë në kremtimin e fundit të Ditës antikushtetuese të Republikës Srpska, më 9 janar. Udhëheqësit kryesorë serbë, duke përfshirë kryeministren Ana Brnabiq dhe kryetarin e parlamentit Ivica Daçiç, ishin të pranishëm, si dhe Patriarku Porfirije i Kishës Ortodokse Serbe dhe Mitropoliti Joanikije, i cili drejton dioqezën e kishës në Mal të Zi. Në mesin e të ftuarve të tjerë VIP ishin edhe kriminelët e dënuar të luftës si Vinko Pandureviç, të cilëve iu dha një medalje përkujtimore nga shefi i shtabit të përgjithshëm të Forcave të Armatosura Serbe.

Gjermania pagoi kompensim si “çmimin për pranimin në komunitetin perëndimor”, shkruan Neiman. Anasjelltas, Serbia po i reziston gjesteve më të vogla. Vulini, ministri i brendshëm serb, pyeti në një intervistë të fundit se çfarë do të përfitonte Serbia nga anëtarësimi eventual në BE nëse, siç tha ai, do të thoshte se “ne duhet të heqim dorë nga e vërteta për popullin tonë, të pranojmë gjenocidin e Srebrenicës … dhe të braktisim Republikën Srpska .”

Është e qartë se Serbia ka një rrugë të gjatë për të bërë në rrugëtimin e saj shëlbyes. Por, megjithëse mund të duket një pakicë e parëndësishme, në Serbi ka njerëz të guximshëm që u duhen dhënë merita dhe mbështetje, aq më tepër që ata e ekspozojnë veten ndaj rrezikut në një atmosferë që mbyt lirinë e fjalës dhe ndëshkon ndjeshmërinë publike. Siç shkroi aktivistja për të drejtat e njeriut Natasa Kandiç në nëntor, “Ne i mërzitëm autoritetet me këmbëngulje”, duke shtuar që, “Ne kemi treguar se nuk ka konsensus për kriminelët e luftës dhe heronjtë”.

Lajmet për projektet dhe intervistat me artistë nga Serbia publikohen dhe ndahen më lehtë përtej kufijve përmes rrjeteve sociale. Shfaqja Srebrenica, Kad mi ubijeni ustanemo nga Zlatko Pakoviç, prodhuar nga Komiteti i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut në Serbi, është shfaqja e parë në Serbi që fokusohet në njohjen e gjenocidit të Srebrenicës.

Pati fushata fyese dhe përpjekje për të parandaluar performancat kur shfaqja u dha premierë në vitin 2020, por më shumë se 6,000 njerëz në rajon e kanë parë atë drejtpërdrejt në skenë ose gjatë shfaqjeve në internet. “Krime të reja të përmasave të vjetra do të kryhen në rajonin tonë nëse nuk e shuajmë burimin e tyre kulturor,” tha Pakoviç në një intervistë për Al Jazeera Balkans. Ai beson se elita kulturore serbe ka rol thelbësor për t’u marrë me të kaluarën, sepse elitat ndihmuan në hapjen e rrugës për gjenocid.

Ashtu si disa fëmijë në Gjermaninë e pas Luftës së Dytë Botërore, disa të rinj serbë tani pyesin publikisht për veprimet e prindërve të tyre në vitet 1990 – nëse ata brohorisnin apo ishin të tmerruar, nëse gëzoheshin apo dënonin tmerret e kaluara.

“Nëse ata dënuan – pse nuk bënë diçka më shumë? Pse lejuan të ndodhë ashtu?” Kjo ishte pjesë e një interviste të sinqertë, rrëqethëse në një intervistë në Al Jazeera në Ballkan me Boris Lijeseviç, një regjisor i ri nga Serbia. “Të rinjtë … vuajnë nga nacionalizmi i verbër dhe shurdhues, urrejtja ndaj kombeve fqinje nën maskën e patriotizmit. …Unë ende nuk di si të përballem me faktin që bashkatdhetarët e mi u bënë dëm të madh të tjerëve. Më bën të ndihem fajtor, përgjegjës, por edhe i zemëruar.”

Sot, shkencëtarët socialë po studiojnë rolin e krenarisë dhe turpit në formësimin e identiteteve kombëtare. Një studim i tillë i studentëve gjermanë dhe amerikanë tregoi se ka një marrëveshje më të madhe kur bëhet fjalë për ngjarje që ngjallin turp, sesa ato që ngjallin krenari midis pjesëmarrësve nga të dy vendet.

Rezultatet simbolizojnë një ndryshim domethënës, sepse studimet e mëparshme kanë treguar njëanshmëri shumë më të madhe ndaj kujtimeve kolektive pozitive brenda grupit. I njëjti hulumtim konfirmoi gjithashtu se si disa ngjarje të turpshme mund të bëhen burim krenarie, në varësi të mënyrave se si një grup i kapërcen ato. Pjesëmarrësit amerikanë përmendën skllavërinë dhe heqjen e saj, dhe studentët gjermanë, për shembull, përmendën ndarjen e Gjermanisë pas luftës, rënien e Murit të Berlinit dhe ribashkimin gjerman.

Ndryshimi i ndërgjegjes individuale është një gjë; ndryshimi i ndërgjegjes kombëtare është një përpjekje më sfilitëse. Duke shënuar Kristallnacht (Nata e Kristaleve) më 9 nëntor të vitit 2021, Presidenti gjerman Frank-Walter Steinmeier në një ngjarje përkujtimore theksoi këtë datë si një “ditë të ndritshme dhe të errët” në historinë gjermane. (Që kur Gjermania u bë një shtet-komb në vitin 1871, kjo datë shënon shpalljen e Gjermanisë si Republikë në fund të Luftës së Parë Botërore, shënon pogromet e Natës së Kristaleve të koordinuara nga nazistët kundër hebrenjve dhe rënien e Murit të Berlinit në vitin 1989.) Nuk ishte hera e parë që qytetarëve u kërkohej të reflektonin për atë datë “me të gjitha kontradiktat e saj”, tha ai.

E shtyrë përpara drejt Ballkanit Perëndimor sot, ku një rrekje e vazhdueshme separatiste në Republikën Srpska, ideologjitë e vjetra nacionaliste dhe një formë e re e mohimit të gjenocidit në Serbi e kanë mbajtur rajonin larg nga ndërmarrja e hapave drejt pajtimit. Nenad Dimitrijeviç, një profesor në Universitetin e Evropës Qendrore, argumenton se: “Ne në Serbi nuk jemi në gjendje të përmbushim kriteret e të drejtave të njeriut, demokracisë dhe njerzillëkut sot, sepse nuk jemi të gatshëm të përballemi me të vërtetën rreth krimeve të kryera dje në emrin tonë.”

Në vend që të përballet me ideologjitë raciste, të ndërtojë ndjeshmëri ndaj të mbijetuarve dhe të nderojë viktimat e pafajshme të regjimeve të kaluara, regjimi aktual përqafon viktimizimin, vazhdon revizionizmin historik të një gjenocidi të dokumentuar mirë dhe frikëson ata që mbrojnë përballjen me të kaluarën e dhunshme të Serbisë. Këmbëngulja e aspiratës së “Botës Serbe” tregon se ata që luftojnë kundër dhunës së re kanë ende një proces shumë të gjatë Vergangenheitsaufarbeitung përpara.

Shpresa është që vetë ata do të jenë heronjtë e rinj kombëtarë të Beogradit një ditë.

©Rruga Press