Adem Demaçi, njeriu që i dedikoi jetën lirisë së Kosovës
Demaçi kaloi 28 vjet në burgje të ndryshme në ish-Jugosllavi për avokimin e tij të pasionuar për të drejtat e shqiptarëve të Kosovës, duke u bërë më vonë simbol i luftës kombëtare të pavarësisë, pavarësisht se ai mbeti kundërshtar i betuar i politikës së hakmarrjes dhe urrejtjes kombëtare.
Adem Demaçi lindi në gusht të vitit 1935 në Prishtinë, në Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene. Si rezultat i kushteve të vështira të jetesës dhe mungesës së kujdesit shëndetësor, nga shtatë fëmijët e familjes, vetëm tre mbijetuan. Duke mos ditur nëse Ademi do të mbijetonte, prindërit e tij nuk e regjistruan as lindjen e tij deri më 26 shkurt 1936, gjashtë muaj më vonë.
Demaçi filloi shkollën fillore në Prishtinë gjatë pushtimit italian nga viti 1941 deri në vitin 1943, vazhdoi nën sundimin gjerman në 1944 dhe përfundoi atë në vitin 1946, në Jugosllavinë komuniste. Në Prishtinë, nga viti 1946 deri në vitin 1953, ai mbaroi gjimnazin tetë vjeçar.
Si një student i shkollës së mesme në moshën 17 vjeçare, Demaçi botoi disa nga tregimet e tij në gazetën ‘Rilindja’ dhe në revistat ‘Jeta e re’ dhe ‘Zani i Rinisë’. Kur mbaroi shkollën e mesme, Demaçi u regjistrua për Letërsinë Botërore në Universitetin e Beogradit. Por në fund të semestrit të tij të pestë, nëna e Demaçit u sëmur rëndë. Ai u detyrua të ndërpriste studimet e tij dhe të kthehej në Prishtinë. Atje ai filloi punën si redaktor në gazetën ‘Rilindja’.
Nga viti 1953 deri më 1958, Demaçi konfirmoi reputacionin e tij si shkrimtar i tregimeve të shkurtra. “Kthimi”, një nga historitë më të njohura të asaj kohe, denoncoi dëbimin e shqiptarëve të Kosovës në Turqi.
Në gjysmën e parë të vitit 1958, Demaçi botoi romanin e tij të parë, “Gjarpërinjtë e gjakut”, i cili ishte romani i parë në gjuhën shqipe i botuar në Kosovë. Në të, Demaçi sulmoi traditën e gjakmarrjes, duke përmbledhur idetë e tij në dedikimin, “jo atyre që janë të guximshëm që të heqin gisht nga krimi, por atyre që me guxim ofrojnë dorën e pajtimit”.
Megjithëse nuk ishte anëtar i ndonjë organizate të paligjshme, më 19 nëntor 1958, Demaçi u arrestua për “propagandë armiqësore kundër regjimit të Republikës Federale Popullore të Jugosllavisë”.
Pas arrestimit të tij, shpërndarja e romanit të tij ishte e ndaluar. Vite më vonë, libri “Gjarpërinjtë e gjakut” filloi të qarkullojnë mes nxënësve dhe aktivistëve në lëvizjet e paligjshme, shpesh duke mbajtur kopertinën e romanit “Ura mbi Drin”, nga autori i famshëm jugosllav, Ivo Andriç.
Deri sa ishte në arrest, Demaçi u tha autoriteteve hetuese se grupi i shokëve të tij kishte rënë dakord mbi nevojën për të formuar një organizatë të paligjshme, por tha se krijimi i një organizate të tillë ishte penguar nga arrestimi i tij. Ai pranoi se qëllimi kryesor i organizatës do të ishte pengimi i dëbimit të dhunshëm të shqiptarëve në Turqi, ndalimi i fushatës së mbledhjes së armëve të njerëzve dhe burgosjes dhe dënimit të një sërë grupesh studentësh.
Më 17 mars të vitit 1959, Demaçi u shpall fajtor nga Gjykata e Qarkut në Prishtinë dhe u dënua me pesë vjet burgim të rëndë. Më 9 qershor të vitit 1959, Gjykata Supreme e Serbisë e reduktoi dënimin në tre vjet.
Pak ditë më vonë, Demaçi u mbyll në burgun qendror të Beogradit dhe, disa orë më vonë, u dërgua në burgun e Sremska Mitrovicës në Vojvodinë, i ndërtuar gjatë Perandorisë Austro-Hungareze, ku do të kalonte pjesën tjetër të dënimit të tij. Demaçi ishte caktuar të punonte në prodhimin e bandashëve të automjeteve të rënda. Më vonë, ai u dërgua për të punuar në kuzhinë.
Dy vjet pas lirimit të tij, më 28 nëntor 1963, Demaçi me një grup miqsh krijuan një organizatë të paligjshme, Lëvizjen Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve, LRBSh.
Qëllimi i tij ishte “sigurimi i së drejtës për vetëvendosje, madje deri në pikën e shkëputjes së plotë, për zonat me shumicë shqiptare që ishin brenda administratës jugosllave”. Për ta arritur këtë, LRBSh deklaroi se do të “përdorte të gjitha mjetet dhe burimet e mundshme, nga politika dhe propaganda në luftë të armatosur dhe rezistencën e gjerë popullore”.
Anëtarët e LRBSh-së më 12 prill të vitit 1964, valuan 99 flamuj shqiptarë në rrugët kryesore të qyteteve të Kosovës. Në çdo qytet ku u krye ky veprim, aktivistët gjithashtu shkruan në mure sloganin, “Rroftë Shqipëria, nëna jonë”.
Më 8 qershor 1964, dy muaj pas aksionit të flamurit, më shumë se 300 anëtarë të LRBSh-së u arrestuan. Pas një gjyqi të mbajtur në Prishtinë, nga 27 deri më 31 gusht të vitit 1964, Demaçi u burgos për 15 vjet. Rreth 100 aktivistë të tjerë u burgosën për katër deri në 13 vjet. Rreth 200 anëtarë të tjerë u liruan pas disa muajsh.
Demaçi kaloi katër muaj e gjysmë të dënimit të tij në burgun e Nishit. Ai u dërgua pastaj në burgun e Pozharevacit, në Zabela, ku ai kaloi pothuajse një vit në izolim, në një qeli plot me tartabiq (insekte), me të cilat gradualisht filloi të shoqërohej. Përveçse duhej të ndante qelinë e tij me kriminelë të zakonshëm dhe të duronte izolimin e zgjatur, Demaçi gjithashtu duhet të bënte punë të rëndë. Në fillim ai u caktua për një grup që bënte modele për shkrirjen e një sërë pllakash metalike, dhe më vonë për një grup për montimin e shporetëve me vajguri.
Përveç se me kriminelët dhe nacionalistët e zjarrtë, Demaçi kujton takimin me të burgosurit parimor, si disidenti Mihajlo Mihajlov, i cili ishte burgosur për përpjekjen e tij për të botuar një gazetë opozitare dhe drejtorin e kinemasë serbe, Lazar Stojanoviq, i burgosur për tallje të presidentit Tito në filmin e tij, ‘Jezu Krishti prej plastmasi’.
Në shtator të vitit 1969, në Burgun e Pozharevacit, Demaçi shkroi një shfaqje, të titulluar ‘Popu’, një fjalë që ai e krijoi duke bashkuar fjalët, politikë dhe pushkë. Një mik nxorri dorëshkrimin e tij nga burgu. Në këtë dramë, Demaçi përshkroi luftërat e shqiptarëve në Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene në tremujorin e parë të shekullit të kaluar. Ishte mundësia e tij e vetme që të shkruante në të gjitha 28 vitet e tij të kaluara në burgje.
Demaçi i ka dhënë meritat LRBSh-së për ndihmën për të përmbysur nënkryetarin serb të Jugosllavisë, Aleksandar Rankoviq në vitin 1966 dhe për miratimin e ndryshimeve ligjore që i dhanë gjuhës shqipe statusin e një gjuhe zyrtare në Kosovë së bashku me atë serbe. Shqiptarëve të Kosovës gjithashtu iu lejua të valojnë flamurin shqiptar. Rreth kësaj kohe, dënimet e të burgosurve politikë shqiptarë etnikë u shqyrtuan, dhe dënimi i vetë Demaçit u reduktua nga 15 në 10 vjet.
Më 27 nëntor 1968, u zhvilluan protesta në një numër qytetesh në Kosovë, duke kërkuar që Kosova të bëhet një Republikë Jugosllave plotësisht e pavarur, në vend të një krahine.
Më 21 shkurt 1974, kushtetuta e re e Jugosllavisë i dha Kosovës dhe Vojvodinës, të dy krahinave autonome të Republikës së Serbisë, një status pothuajse të njëjtë me atë të gjashtë republikave jugosllave. Tre muaj e gjysmë pas miratimit të kushtetutës së re, më 8 qershor 1974, Demaçi u lirua nga burgu për herë të dytë.
Në dhjetë vitet e kaluara në dënimin e tij të dytë, Demaçi kuptoi se kishte besuar gabimisht se bashkimi kombëtar shqiptar mund të arrihej me ndihmën e njërës nga dy fuqitë kryesore të botës komuniste, Kinës dhe Rusisë.
Fillimisht ai kishte menduar se bashkimi i trojeve shqiptare mund të ndodhte me ndihmën e BRSS-së, e cila në atë kohë dënoi ashpër Jugosllavinë e Titos për “revizionizëm”. Ai humbi besimin kur kuptoi se vetë Rusia shtypte shumë njerëz brenda BRSS-së dhe tërhoqi mendimin e tij krejtësisht në vitin 1968, pasi Bashkimi Sovjetik pushtoi Çekosllovakinë.
Ai gjithashtu mbajti shpresat te Kina, e cila kishte nisur propagandën anti-jugosllave. Por në burg për herë të dytë, kur ai kishte shumë kohë për të lexuar dhe ishte i informuar, ai e kuptoi se ai kishte gabuar në vlerësimin e tij si për Rusinë ashtu edhe për Kinën. Ai tani filloi të mendonte se bashkimi kombëtar mund të mos ishte zgjidhja e vetme, pasi një projekt i tillë nuk do të fitonte asnjë mbështetje të fortë në nivelin ndërkombëtar.
Megjithatë, Demaçi tha gjithashtu se ndërsa Kushtetuta e vitit 1974 u dha disa të drejta shqiptarëve të Kosovës, problemi ishte që këto të drejta mund të shkeleshin ose të tërhiqeshin në çdo kohë. Sipas tij, “shumica e udhëheqësve shqiptarë ishin të gatshëm, siç u provua më vonë, për të zbatuar verbërisht çdo urdhër që erdhi nga Serbia dhe Jugosllavia. I vetmi ndryshim ishte se tani këta njerëz flisnin shqip. Rezultatet e arritura gjatë kësaj kohe nuk ishin për shkak të tyre, por për shkak të studentëve, punëtorëve dhe intelektualëve”.
Më 1975, Tito vizitoi Kosovën dhe i tha udhëheqësve të Kosovës që të arrestonte anëtarë të organizatave embrionale ilegale shqiptare. Autoritetet jugosllave përpiluan një listë prej 19 personash që duhej të arrestoheshin si masë parandaluese. Demaçi u arrestua në mënyrë të rregullt më 6 tetor 1975. Pra, nga 8 qershori 1974 deri më 6 tetor 1975, Demaçi ishte jashtë burgut për vetëm 15 muaj.
Aktakuza e Gjykatës së Qarkut në Prishtinë kundër Demaçit ishte se pasi ai u lirua nga burgu për herë të dytë, ai ishte takuar me njerëz të tjerë të akuzuar dhe se së bashku kishin planifikuar hartimin e statutit dhe planit të një organizate të paligjshme.
Ai kishte folur për parimet e organizimit territorial dhe kishte emëruar udhëheqës të grupeve, dhe veten si udhëheqës kryesor. Më 1 shkurt 1976 filloi gjyqi, dhe më 7 shkurt gjykata dënoi 19 të akuzuarit, Demaçi mori 15 vjet. Të tjerët morën dënime prej katër deri në 12 vjet.
Demaçi as nuk i njihte shumicën e 19 të akuzuarve. Për këtë arsye, gjatë gjykimit ai i tha panelit të gjyqtarëve, “unë nuk kam kryer asnjërën nga veprat me të cilat unë jam akuzuar. Unë nuk kam folur me asnjë nga të pandehurit për ndonjë organizatë. Ju nuk po më dënoni sepse unë kam bërë ndonjë shkelje, por vetëm për shkak të mendimeve të mia politike. Unë jam për Shqipërinë. Jugosllavia po e mban padrejtësisht Kosovën. Duke e ndarë popullin shqiptar në dysh, Jugosllavia po dëmton shanset e veta për përmirësimin dhe ndërtimin e socializmit të saj.”
Në çështjen e dënimit të tij të tretë, shumë më vonë, kur ishte jashtë burgut, Demaçi tha, “dënimi i tretë ishte i kurdisur. Herën e parë më arrestuan për propagandë, herën e dytë për krijimin e një organizate. Unë i pranoj këto akuza. Herën e tretë ata më dënuan pa qenë fajtor për asgjë. Ata sollën para gjykatësve njerëz që nuk i kisha parë kurrë dhe nuk i njihja aspak. Gjykimi ishte i turpshëm. Një komedi e vërtetë. Isha viktimë. Por pa viktima, nuk arrihet askund. E pranova këtë rol. Nga ana tjetër, unë jam i lumtur që pushtuesi serb ka zgjedhur ta thyej, sepse unë e di mirë që jam i pathyeshëm. Ata krijuan një dëshmor prej meje.”
Demaçi kaloi nëntë muajt e parë të dënimit të tij të tretë në burgun e Prishtinës. Më vonë, ata e dërguan atë gjatë natës në Burgun Qendror të Beogradit dhe të nesërmen ai u nis për në Zagreb dhe prej andej në Stara Gradiske në Kroaci, ku ai kaloi pjesën tjetër të burgimit të tij të tretë. Stara Gradiska ishte një nga burgjet më të ashpra në Jugosllavi. Burgu, i ndërtuar mbi brigjet e lumit Sava, ishte në një rajon moçalor dhe të lagësht. Pjesën më e madhe të kohës vendi ishte me mjegull. Në fillim të dënimit së tij atje, Demaçi punoi në departamentin e zdrukthtarisë. Pastaj ndërtonte karrige me spirale të bëra nga fibra peri. Në fund, ai u caktua në një vend të punës për grumbullimin e stilolapsave.
Më 2 qershor 1978, organizata humanitare ‘Amnesty International’ deklaroi se po e pranonte Demaçin si një të burgosur për pikëpamjen e tij politike. ‘Amnisty International’ nuk pranonte asnjë të burgosur që ka përdorur dhunën për realizimin e qëllimeve të tyre. Demaçi pohoi gjithashtu se nuk e ka përdorur dhunën, por ishte plotësisht i vetëdijshëm se gjërat kurrë nuk do të zgjidheshin me Serbinë pa dhunë. Pas Amnesty, një varg organizatash të tjera ndërkombëtare kërkuan lirinë për Demaçin, duke përfshirë shoqatat e shkrimtarëve PEN, madje edhe shoqatën PEN të Serbisë.
Gjatë viteve të fundit të qëndrimit në burg, Demaçi dha disa intervista për gazetat serbe dhe kroate. Në njërën prej tyre, më 24 mars 1989, për ‘Vecernji List’, Demaçi lavdëroi udhëheqësin e Shqipërisë, Enver Hoxhën, “në 40 vjet ai arriti të transformojë Shqipërinë nga njërin nga vendet më pak të zhvilluara në Evropë në një vend që mund të festohet. Për këtë, e respektoj atë si birin më të madh të popullit shqiptar. Ai ishte një udhëheqës i shkëlqyer, i cili, natyrisht, bëri edhe gabime, por asnjëri prej tyre nuk ishte strategjik”.
Pas vizitës në Shqipëri, Demaçi pretendon se, derisa e dinte që Hoxha ishte pa vlerë, ai e mbajti fotografinë e tij në shtëpinë e tij dhe foli për të me superlativë për të parandaluar konfrontimet e mundshme me Shqipërinë, me të cilën po përpiqej të bashkonte Kosovën. Në realitet, ai vazhdoi, “ne po përpiqeshim të arrijmë bashkimin me Shqipërinë, sepse nuk e dinim se çfarë ishte situata atje, dhe ishte një gjë shumë e mirë që nuk e dinim, sepse nëse do ta kishim ditur, nuk do të ishim bërë asgjë”.
Disa vite pasi u lirua nga burgu, Demaçi tha se oreksi i Hoxhës për pushtet me çdo çmim, varësia e tij fillestare nga Jugosllavia, pastaj nga Bashkimi Sovjetik dhe më vonë nga Kina, si dhe nga kundërshtimi i tij ndaj Perëndimit, shkatërroi shanset e bashkimit për popullit shqiptar, duke treguar se Hoxha e donte pushtetin më shumë se interesat kryesore të popullit shqiptar.
Më 21 prill 1990, udhëheqësia jugosllave liroi Demaçin, pesë muaj e gjysmë para se të përfundonte dënimi i tij i plotë, megjithëse ai kishte kërkuar që të mos lirohej as edhe një ditë më parë. Në deklaratën e tij të parë publike, ai iu përgjigj gazetarëve kurioz për mënyrën se si ai ndihej i lirë, “që nga 21 prilli 1990 kam qenë në burgun më të madh në botë dhe të njohur për historinë e njerëzimit, në burgun e quajtur Kosovë, ku një regjim hegjemonist ka privuar 2 milionë shqiptarë në Kosovë nga të drejtat e tyre themelore të njeriut”.
Në dhjetor të vitit 1991, ai u nderua me Çmimin Saharov për Lirinë e Mendimit, i themeluar nga Parlamenti Europian në dhjetor të vitit 1988 për të njohur individët ose organizatat, jeta dhe puna e të cilëve i është dedikuar të drejtave dhe lirive të njeriut. Në fjalimin e tij në marrjen e çmimit, Demaçi tha, “më vjen keq që nuk jam me fat që të mund të them një fjalë të bukur për vendin që ende quhet Jugosllavi. Në Kosovë, me dhunën më të ashpër të mundshme, autoritetet serbe po presin një nga arteriet vitale të popullit shqiptar, duke shkatërruar plotësisht dhe pa mëshirë sistemin politik, informativ, arsimor, shëndetësor, kulturor, financiar, ekonomik dhe ligjor. E gjithë Kosova është shndërruar në një mega-burg, ku shqiptarët nuk gëzojnë as sigurinë më të vogël fizike apo ligjore “.
Nga viti 1991 deri në vitin 1996, Demaçi ishte udhëheqës i Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut, KMDLNj. Në vitin 1993, Klubi i Rektorëve të Universitetit në Madrid i dha atij Çmimin e Posaçëm për Paqe, kundër racizmit dhe ksenofobisë, i cili iu dhurohet personave që mbajnë një qëndrim paqësor dhe tolerant dhe janë të përkushtuar në ndërtimin e një të ardhme të bazuar në të drejtat e njeriut dhe diversitetin kulturor.
Në shkurt të vitit 1994, pesë anëtarë të parlamentit norvegjez propozuan Demaçin për Çmimin Nobel për Letërsi, ndërsa në shtator ai u propozua për Çmimin Nobel për Paqe.
Më 14 dhjetor 1995, Demaçit i është dhënë çmimi ‘Leo Eitinger’ për të Drejtat e Njeriut nga Universiteti i Oslos. Ky çmim u jepet personave të angazhuar për të drejtat e njeriut në emër të psikologut norvegjez, Leo Eitinger, i cili vdiq duke promovuar të drejtat e njeriut dhe duke luftuar kundër padrejtësive dhe racizmit.
Në këtë kohë të betejave dhe tensioneve të mëdha, kur ai fliste për serbët në shfaqje publike, Demaçi shpesh përdorte përshkrimin, “vëllezërit tanë, populli serb” ose “populli heroik serb”. Njerëzit e akuzuan atë se nuk e po shihte se çfarë po iu bënte Serbia shqiptarëve të Kosovës dhe për të tjerëve në Jugosllavi.
Demaçi u përgjigj se ishte i vetëdijshëm për terrorin që po zhvillohej kundër shqiptarëve, por konsideroi se populli serb po manipulohej nga autoritetet dhe se një popull i tërë nuk duhet të identifikohej me ndonjë klasë politike në pushtet.
“Për mua, të gjithë popujt janë të mirë, nuk ka popuj të këqij, ato gjëra të këqija që po na bëjnë sot, po bëhen nga autoritetet serbe, të cilët mund të bëjnë të njëjtën gjë me popullin e tyre”, tha ai.
“Pra, duhet të bëjmë një dallim midis popullit serb dhe klasës në pushtet. Shqiptarët nuk duhet t’i përziejnë këto, edhe pse i kuptoj ata që nuk janë në gjendje të bëjnë dallimin, sepse ky terror që ushtrohet nga autoritetet serbe nuk mund të barazohet me asgjë në historinë e kohëve të fundit të njerëzimit”.
Ai gjithashtu përgëzoi intelektualët serbë të cilët ishin “mjaft të guximshëm dhe gjetën mënyra për të artikuluar kundërshtimin e tyre ndaj autoriteteve serbe, Bogdan Bogdanoviq, Milan Nikoliq, Zagorka Goluboviq, Srdjan Popoviq, Lazar Stojanoviq”, duke shtuar, “për mua këta janë bijtë e vërtetë të popullit serb”.
Shumë mirëdashës komentuan që nëse vazhdonte me përshkrime të tilla të serbëve, do të humbiste kapitalin që kishte akumuluar me shqiptarët. Demaçi u përgjigj se nuk donte “kapital” në bazë të urrejtjes. “Nuk është e pranueshme për ata që u kanë shërbyer autoriteteve jugosllave të më ndalojnë mua, unë që kam qenë kundër autoriteteve jugosllave gjatë gjithë jetës time, duke përdorur fraza si ‘vëllezërit tanë, populli serb’”, tha Demaçi.
Ai shtoi, “unë nuk mendoj se populli im është një popull ideal, një popull i zgjedhur, i cili nuk bën gjëra që bëjnë të tjerët. Shqiptarët nuk kanë bërë atë që po bën Serbia, sepse kurrë nuk kanë qenë në gjendje ta bëjnë këtë. Ata gjithmonë kanë qenë të okupuar, kanë qenë gjithmonë të shtypur”.
Menjëherë pas lirimit nga burgu, ai deklaroi se do të ishte në anën e të gjithë atyre që ishin në rrezik, pavarësisht se me çfarë mund t’i kushtonte kjo.
“Mund të shkoj në burg. Unë mund të vdes edhe jo sepse i dua më shumë serbët dhe malazezët, por sepse i dua shumë shqiptarët. Unë jam kundër idesë së hakmarrjes, sepse kam mjaft hesape për të zgjidhur, por nuk dua t’i zgjidh. Unë dua t’ia kthej shpinën hakmarrjes.”
Demaçi konsideronte se fitorja më e madhe e popullit shqiptar në kohët e fundit ishte se ata kishin arritur të përmbahen nga hakmarrja, pavarësisht nga ndëshkimet dhe vrasjet.
Jashtë burgut, Demaçi nuk pranoi të bashkohet me ndonjë parti politike, duke thënë se ai nuk kishte ambicie për poste politik dhe do të ishte i angazhuar politikisht vetëm kur vullneti i shqiptarëve të Jugosllavisë të respektohej, “nuk kam dëshirë të rri në një kolltuk. Unë jam gati të sakrifikohem për njerëzit. E konsideroj këtë një kënaqësi, jo një detyrë”.
Në vitin 1993, në intervistën për televizionin BK në Beograd, ai theksoi se si njeri i paqes ai ishte kundër luftës, por se nëse Serbia e kërcënonte Kosovën me luftë, do të humbiste. Jini të vetëdijshëm, tha Demaçi, se shqiptarët nuk janë njerëz frikacakë që nuk dinë të luftojnë.
Në mes të viteve 1990, Demaçi filloi të kritikonte qëndrimin pacifist të udhëheqësit shqiptar të Kosovës, Ibrahim Rugova dhe të nxiste shqiptarët që të mobilizoheshin dhe t’i tregonin botës se ishin gati të përvjelnin mëngët e tyre për lirinë e tyre. Jo me luftë të armatosur, Demaçi sqaroi, sepse kjo do t’i përshtatet vetëm Serbisë, ai donte që Kosova të fillonte një luftë me burimet që do t’i përshtateshin më së paku Beogradit, me një luftë të fuqishme politike të përditshme.
Ai propozoi rezistencë aktive paqësore, që punëtorët të ktheheshin në fabrikat e tyre, mësuesit dhe nxënësit në shkolla nga të cilat ata ishin dëbuar, gjithashtu, profesorët dhe studentët të ktheheshin në fakultetet e tyre, mjekët në spitale, gazetarët në stacionet televizive, radiot dhe gazetat, dhe të tjerët në të njëjtën mënyrë.
Sipas Demaçit, fati i shqiptarëve ishte në duart e tyre. Demaçi bëri thirrje për një rishikim të qëllimeve politike, bazuar në pavarësinë e Kosovës, por me një aneks që parashikoi që menjëherë pas fitimit të pavarësisë, Kosova do të niste negociatat me Serbinë dhe Malin e Zi për krijimin e një komuniteti federal ballkanik, që do të quhej Ballkania.
Në fillim të majit të vitit 1998, kur dhuna u përshkallëzua në Kosovë, ‘Zëri i Amerikës’ në gjuhës serbe bëri një lidhje telefonike midis Demaçit, si kreu i Partisë Parlamentare të Kosovës dhe Vuk Drashkoviqit, kreut të Lëvizjes për Rilindjen Serbe. Në debat, Drashkoviq argumentoi se “terroristët nuk kalojnë nga Serbia në Shqipëri, në të vërtetë pikërisht e kundërta është e vërtetë.” Demaçi ia ktheu, “Serbia nuk ka nevojë për të trajnuar terroristët, sepse vetë shteti serb është terrorist.” Ai vazhdoi, “Duhet të fillojmë nga mësimet e Perëndisë”, ‘mos ua bëni të tjerëve, atë që nuk dëshironi që të tjerët t’ua bëjnë juve’”.
Drashkoviq këmbënguli që Kosova “nuk do të jetë kurrë jashtë Serbisë. Kur është në rrezik Kosova, nuk ka forcë në tokë ose në qiell që mund t’i detyrojnë serbët të tërhiqen nga pozita e tyre “.
Demaçi i kërkoi Drashkoviqit të mos e përdorte fjalën “kurrë” në diskutime të tilla. “Kini kujdes për atë se çfarë po thoni”, tha ai.
“Njerëzit e mi dhe unë do të kujtojmë shumë qartë atë që po thoni ‘kurrë!’, shqiptarët nuk kërkojnë asgjë më shumë se çka dëshiron populli serb. Nëse thoni “kurrë” për shqiptarët, atëherë nuk do të jeni kurrë në paqe. Do ta keni gjithmonë atë gurë rreth qafës. Ju lutem që të tërhiqeni nga kjo fjalë, ‘kurrë’. Nuk mund të na mashtroni më. Nuk mund të na frikësoni më. Ju nuk mund të na nënshtroni më.”
Pas shpërthimit të luftës në Kosovë në vitet 1998 dhe 1999, në gusht të vitit 1998, Demaçi u emërua Përfaqësuesi i Përgjithshëm Politik i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, UÇK. Demaçi pranoi të tërhiqte vizionin e tij personal për një federatë ballkanike, ndërsa UÇK-ja e braktisi kërkesën e saj për bashkimin e të gjitha territoreve të fragmentuara shqiptare në Ballkan. Ata ranë dakord që të punonin për një Kosovë të pavarur dhe sovrane në përputhje me vullnetin e popullit të Kosovës siç ishte shprehur në referendumin jozyrtar të vitit 1991.
Demaçi refuzoi të merrte pjesë në Konferencën e Rambujesë të sponsorizuar ndërkombëtarisht në vitin 1999, sepse në të parashikohej vetëm autonomi për Kosovën brenda një Jugosllavie të drejtuar nga serbët. Sekretarja e Shtetit të ShBA-së, Madeleine Albright, telefonoi Demaçin dhe kërkoi që të bindë udhëheqësin e UÇK-së, Hashim Thaçin për të nënshkruar marrëveshjen e Rambujesë. “Jepni Thaçit bekimin tuaj. Nëse nuk ia jepni, dështimi i marrëveshjes do të vijë pas jush si një hije gjatë gjithë kohës kur shqiptarët e zakonshëm do të vazhdojnë të vriten”, paralajmëroi ajo.
Demaçi thotë se ai u përgjigj, “ne jemi mirënjohës për përpjekjet tuaja, por nuk duam të nxitojmë. Nëse është e nevojshme që 30,000 shqiptarë të vdesin, le të vdesin, por ne nuk do t’i japim armët tona vetëm në bazë të premtimeve. Ne kurrë nuk do të heqim dorë nga ëndrra jonë për të qenë të lirë”.
Albright pastaj përdori një argument për të cilin Demaçi mendoi se nuk pinte ujë, “Serbia është e fortë dhe po ju vret dhe po ju shkatërron”. Demaçi u përgjigj, “ne nuk filluam luftën për të parë nëse mund ta fitonim, e kemi filluar ta fitojmë atë. Ne nuk do të tërhiqemi nga lufta për liri”.
Demaçi kujtoi se kur NATO filloi fushatën e bombardimeve, ai doli në rrugët e Prishtinës tri herë në ditë dhe u ndalua më shumë se një herë nga forcat serbe / jugosllave. “Doja që ata të më vrisnin, të bindur se nëse më vrisnin atëherë natyra e përgjakshme e regjimit jugosllav do të kuptohej më mirë”, tha ai.
Ai vazhdoi, “ata ishin të zgjuar dhe nuk më vranë, sepse nuk donin që vdekja ime të shtonte edhe më shumë epsh për hakmarrje mes shqiptarëve”.
Demaçi tha se i vinte keq që pasi forcat serbe u tërhoqën nga Kosova, pas përfundimit të luftës, edhe shanset e tij për martirizim për kauzën gjithashtu përfunduan.
Pas luftës, Demaçi ishte drejtor i Komitetit për Mirëkuptim, Tolerancë dhe Bashkëjetesë në kuadër të KMDLNj-së. Ai vizitoi pothuajse çdo vend ku pakicat etnike jetonin në Kosovë, duke i inkurajuar ata të qëndronin dhe duke i bërë thirrje shqiptarëve që të mos i sulmonin ata.
“Populli serb është një popull i lirisë dhe unë e vlerësoj shumë këtë, por e vërteta rreth shqiptarëve është e fshehur nga populli serb”, tha ai.
“Çdo e keqe që bie mbi popullin serb më dhemb mua, ashtu si më dhemb e keqja që godet popullin shqiptar, sepse para së gjithash unë jam një qenie njerëzore dhe pastaj rastësisht unë jam shqiptar. Tani jam në anën e serbëve, sepse ata janë pjesa më e dobët”, shtoi ai.
“Unë po mendoj për të ardhmen dhe nuk dua që populli im të jetojë në armiqësi me popullin serb. Unë nuk dua që njerëzit e mi të kujtohen si një popull që ka bërë gjëra të tmerrshme”.
Pas luftës, Demaçi dha shumë intervista. Në njërën prej tyre, duke folur për minoritetin serb në Kosovë dhe marrëdhëniet mes serbëve dhe shqiptarëve, ai tha, “serbët në Kosovë janë në një gjendje të keqe dhe shumica e tyre janë në një gjendje të keqe pa fajin e tyre. Më vjen shumë keq për vrasjet që u kanë ndodhur serbëve të pafajshëm … Misioni im është që të jem në anën e të dobëtit. Së fundmi në Kosovë, para dhjetë mijë shqiptarëve unë thashë, ‘tani është koha për të mbrojtur serbët’, aty pati menjëherë fërshëllima. Unë u përgjigja, “po më fyeni, por unë ende ju dua, sepse ju e bëni këtë nga padituria.” Në atë moment ata filluan të duartrokasin, sepse e dinin se kush isha, por unë u kisha prekur nervin, duke iu kërkuar ta harronin të shkuarën.”
Demaçi u bëri thirrje serbëve të rrezikojnë dhe të ecin lirshëm në rrugë, dhe për njerëzit e guximshëm të marrnin drejtimin. Ai dha veten si një shembull, duke dalë çdo ditë gjatë luftës në rrugët e Prishtinës, ndërsa njerëzit po vriteshin. “Kam ecur lirshëm, sepse kam dashur të jem i lirë, unë nuk mund ta pranoja që të jetoja si një mi në një vrimë, për sa kohë që unë jetoj dua të jetoj si një luan. Kur më duhet të vdes, do të vdes. Shumë shqiptarë më thanë të mos dilja, sepse situata ishte e keqe, por dola dhe dilja përsëri. Nëse do të kishte serbë që donin të më vrisnin, le të më vrisnin, sepse nuk do ta shisja lirinë për asnjë çmim”.
Në nëntor të vitit 2001, në Kosovë u mbajtën zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale. Demaçi refuzoi të merrte pjesë. Ai dha si arsye të tij se fuqia e vërtetë në Kosovë do të mbetet te autoriteti i OKB-së, UNMIK-u, i cili ishte caktuar për të zbatuar Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, qëllim i të cilës ishte mbrojtja e sovranitetit të përgjithshëm të Jugosllavisë.
Demaçi ishte gjithashtu kundër zgjedhjeve, sepse sipas mendimit të tij, Kosova ende nuk kishte një klasë politike të mirëformuar, vetëm grupe që përpiqeshin të përfitonin materialisht nga kaosi. Ai shtoi se do të duhen vite për të krijuar një klasë politike intelektuale që do të ishte në gjendje të formonte një qeveri për vendin.
Demaçi kritikoi ashpër bashkësinë ndërkombëtare në Kosovë, duke thënë se UNMIK-u e trajtoi Kosovën si objekt dhe Serbinë si subjekt, dhe se kanë punuar së bashku me këtë të fundit për ta kthyer Kosovën nën kontrollin e Serbisë.
Pas luftës Demaçi shkruante vazhdimisht. Prej vitit 1999 ai po përgatiste dy vepra që ende nuk janë botuar, ‘Ballë për ballë me UÇK-në’ dhe ‘Shqiptarët midis Amerikës dhe Europës’.
Në vitin 2003, ai botoi një poemë politike, ‘Tung, vargu im’. Në vitin 2005, në Tiranë, ‘Instituti Shqiptar Esperanto’ publikoi një vëllim të intervistave me Demaçin, të titulluar ‘Kosova në udhëkryq’. Në vitin 2006, u botua romani ‘Heli e Mimoza’, një vit më vonë, doli romani autobiografik ‘Dashuria kuantike e Filanit’ dhe në vitin 2008 romani ‘Albi Prometeu’.
Në vitin 2009 u botua romani ‘Nënë Shega dhe pesë vajzat’, i cili ishte pjesa e dytë e romanit ‘Heli e Mimoza’. Menjëherë pas kësaj, filloi me përgatitjen e pjesës së tretë me titullin ‘Hi dhe dashuri’.
Në vitin 2006, Demaçi iu bashkua Lëvizjes Vetëvendosje për të kundërshtuar negociatat me Serbinë për statusin e Kosovës, pse duhet të negociojë Kosova me Serbinë, pyeti ai, e cila kishte vrarë mijëra njerëz të pafajshëm, kishte dëbuar rreth një milion njerëz nga Kosova, kishte shkatërruar rreth 120 mijë shtëpi dhe dhe kishte dhunuar qindra gra?
Sipas mendimit të Demaçit, zgjidhja e statusit të Kosovës duhet të respektojë vullnetin e popullit dhe për të zgjidhur diçka të tillë, mekanizmi i duhur ishte një referendum. Sipas tij, bashkësia ndërkombëtare në Kosovë kishte zgjedhur njerëz të cilët ishin treguar të gatshëm të jepnin tokën e Kosovës, ndërsa në Serbi kishte një problem në gjetjen e njerëzve të duhur. Demaçi konsideroi se qëllimi i vërtetë i bashkësisë ndërkombëtare, në emër të të drejtave të pakicave, ishte të lejonte Serbinë të formonte një mini-shtet me shumicë serbe në zemër të Kosovës.
Më 2 shkurt 2007, pas disa muajsh negociata, negociuesi finlandez i OKB-së, Marti Ahtisaari i dërgoi një dokument Beogradit dhe Prishtinës, në të cilën ai krijoi një bazë për të ardhmen e Kosovës si një popull shumetnik në të cilin të gjitha komunitetet mund të jetonin në mënyrë të sigurt.
Demaçi tha se Propozimi Gjithëpërfshirës i hartuar nga i Dërguari i Posaçëm i Kombeve të Bashkuara do ta lirojë Kosovën nga sovraniteti serb, por gjithashtu bëri të mundur sovranitetin e pakicës serbe mbi shumicën shqiptare, sepse dy të tretat e përfaqësuesve serbë në Kuvendin e Kosovës mund të bllokonin çdo ligj. Demaçi shtoi se ky propozim i mundësoi Serbisë të ndërhyjë në Kosovë nën pretekstin e mbështetjes së serbëve lokalë. Sipas Demaçit, në emër të mbrojtjes së pakicës serbe, Serbia do të jetë në gjendje të marrë kontrollin e pjesëve të Kosovës, duke e kthyer atë në Palestinë të Ballkanit Perëndimor.
Në nëntor të vitit 2007, u mbajtën zgjedhjet parlamentare, në të cilat Partia Demokratike e Kosovës, PDK-ja e Thaçit, doli e para. PDK hyri në një koalicion qeverisës me Lidhjen Demokratike të Kosovës, LDK. Thaçi mori postin e kryeministrit, ndërsa Fatmir Sejdiu mori atë të presidentit.
Kryeministri i ri ftoi Demaçin në një takim më 16 shkurt 2008, për mbrojtjen e vlerave të luftës së UÇK-së. Një ditë më vonë, më 17 shkurt 2008, Kuvendi i Kosovës e shpalli Kosovën shtet të pavarur dhe sovran në përputhje të plotë me Propozimin Gjithëpërfshirës të hartuar nga Ahtisari. Si mysafir i Kuvendit, Demaçi mori pjesë në Deklaratën e Pavarësisë. Që atëherë Kosova është njohur nga shumica e vendeve të zhvilluara në botë.
Më 29 prill 2008, qeveria, e udhëhequr nga Thaçi, e shpalli Demaçin simbol të pavarësisë së Kosovës për kontributin që kishte dhënë gjatë veprimtarisë së tij. Kryeministri deklaroi se për Demaçin tani do të kujdeseshin institucionet e vendit, duke i ofruar atij një pension të veçantë, një makinë dhe një shofer. Shtëpia ku ishte Zyra e UÇK-së në Prishtinë u shpall muze. Në vitin 2010, Demaçi mori nga presidenti i Kosovës, urdhërin “Heroi i Kosovës”. Ai vdiq më 26 korrik 2018 në Prishtinë.
Burimi /birn/