LIBRI I JAVËS/MOSMARRËVESHJA, POLITIKË DHE FILOZOFI – JACQUES RANCIÈRE
FJALA E AUTORIT PËR BOTIMIN SHQIP
Disa fjalë hyrëse janë ndoshta të nevojshme, për t’i paraqitur lexuesit shqiptar të sotëm këtë libër të botuar në Francë më 1995. Megjithë pamjen sistematike, Mosmarrëveshja nuk është vepër e shkruar nga një filozof politik me synimin të përmbledhë «teorinë» e tij mbi politikën. Filozofia politike s’ka qenë ndonjëherë specialiteti im akademik dhe libri, siç do të mund të shihet, vë në pikëpyetje vetë kuptimin e një nocioni tillë. Por edhe vetë kjo pyetje nuk binte nga qielli filozofik. Reflektimet e mia mbi barazinë e kanë burimin e vet gjetiu: te hulumtimet e bëra lidhur me format konkrete historike të emancipimit të punëtorëve dhe me idenë provokuese të emancipimit intelektual, të cilat i parashtrova te librat La Nuit des prolétaires (1981) dhe Le Maître ignorant (1987). Formësimi i dytë ndodhi në kuadrin e një koniukture politike dhe teorike që ia vlen ta rikujtojmë, ngaqë është ende e jona: ajo e viteve 1980 dhe 1990, të cilat u shenjuan nga rrënimi brutal i bllokut sovjetik dhe botëkuptimit marksist të botës, si dhe nga zhgënjimi, jo më pak brutal, i shpresave që pati ushqyer ky rrënim për një botë të paqtuar e përfundimisht demokratike. Në rastin tim, perceptimi i koniukturës në fjalë u bë, natyrisht, përmes prizmit të zhvillimit dhe përjetimit të saj në hapësirën perëndimore dhe, me veçanërisht, në Francë. Lëvizjet kontestuese radikale të viteve ‘60-‘70 në Perëndim paraqiteshin si pjesë përbërëse e rizgjimit të një hovi të dytë të revolucionit botëror, nën shenjën e shumëfishtë të revolucionit kubanez, revolucionit kulturor në Kinë, revolucionit të «karafilave» në Portugali, lëvizjeve anti-kolonialiste dhe anti-imperialiste nëpër botë, por edhe të revoltës antisovjetike të «pranverës së Pragës». Kjo sepse, rinia majtiste në Francë apo Itali, ndërsa shprehte refuzimin radikal të rendit sundues në BRSS dhe në bllokun sovjetik, angazhimin e vet politik vijonte jo më pak ta mendonte në kuadrin e revolucionit proletar marksist. Pikërisht ky pozicionim i dyfishtë u shpërbë disa vite më vonë, me shkrehjen e ngadaltë ose shkarjen militariste të lëvizjeve majtiste. Në Francë, qysh nga fundi i viteve ’70, disa ish majtistë të penduar i hynë një kryqëzate të madhe nën emrin e «filozofisë së re», e cila synonte asgjësimin global të traditës marksiste. Por, në fakt, shuarja e energjive majtiste dhe rrënimi i botëkuptimit marksist erdhën më së shumti si rezultat paradoksal i rikuperimit të tyre nga e majta zyrtare. Më 1981, një parti socialiste e zgjedhur mbi bazën e një programi shtetëzimesh masive të sipërmarrjeve dhe bankave, program i hartuar në bashkëpunim me Partinë Komuniste, e ndryshonte kështu radikalisht kahun pas vetëm dy vitesh qeverisje, duke u konvertuar gjithnjë e më me zell në dogmat ekonomike te neoliberalizmit. Nën shtysën e papërmbajtur të këtij yryshi u pa sesi inteligjencia marksiste i ktheu të gjitha bindjet e deridjeshme dhe nisi të sulmojë me zhurmë jo vetem krimet e shtetit stalinist, por tërësinë e traditës punetore e revolucionare, deri dhe vetë idenë e luftës së klasave pa harruar edhe praktikën e thjeshtë të luftës sociale rivendikuese. Ka ardhur koha, thanë ata, të rizbulojmë politikën në pastërtinë e vet virgjinale, të rigjejmë kuptimin politik të jetesës se bashku dhe të së mirës së përbashkët, horizonte këto deri atëherë të errësuara nga zhurmimi i realiteteve ekonomike dhe rivendikimeve shoqërore. Një rikthim i tillë i zhurmshëm te politika dhe filozofia politike bëhej, teorikisht, nën hyqmin e dallimit aristotelian mes jetesës së thjeshtë dhe jetës së mirë, përfshi dhe zgjatimet moderne të saj në veprat e Leo Straussit apo Hannah Arendtit. Praktikisht, rikthimi pajtohej në fakt me një realitet shumë më prozaik, atë të jetës politike ngushtësisht zyrtare, të tkurrur te gara e partive elektorale dhe të karakterizuar nga zhdukja progresive e dallimeve mes programeve dhe mënyrave të qeverisjes së partive në fjalë. Do të shfaqej atëherë një nocion, i cili do të imponohej përherë e më shumë për cilësimin e kësaj koniukture të re, ai i konsensusit: ideja e një politike të çliruar tashmë nga fantazmat e luftës së klasave dhe emancipimit të të shtypurve, dhe të kufizuar brenda suazave të menaxhimit të arsyeshëm të interesave të përbashkëta të komunitetit-menaxhim ky që bazohej te përcaktimi dhe vlerësimi realist i objektivave të arritshme dhe mjeteve të disponueshme, dhe që rezulton të jetë pothuaj përherë i njëjti, si për menaxhuesit e djathtë dhe për ata të majtë. Me mënjanimin e «arkaizmit» të luftës së klasave, menaxhimi dukej se mund të bëhej mishërimi vetë i idesë së politikës, ndërkohë që zbehja konsensuale e debatit njesohej me idenë e demokracisë. Rrënimi i bllokut komunist më 1989 bëri që kjo fitore e konsensusit në rrafshin kombëtar të dukej në pajtim me vizionin global të një bote të paqtuar ku demokracia kishte ngadhenjyer përfundimisht-vizion global që do të sintetizohej në librin e suksesshëm të Francis Fukuyamas Fundi i historisë dhe njeriu i mbramë. Në këtë libër, demokracia perëndimore trashëgonte privilegjin që dikur i pat’ qenë rezervuar revolucionit socialist atë të të qenit stadi i fundit i evolucionit historik të njerëzimit. Por, shumë shpejt, bazat e këtij optimizmi sintetik do të tronditeshin nga faktet. Shpresat e demokracive të sërishta në vendet e Lindjes europiane, të ushqyera me aq zjarr nga disidentet e viteve ’80, do të zbeheshin njëra pas tjetrës, paralelisht me konvertimin e rrufeshëm të aparateve burokratiko-komuniste të dikurshme në mafie ekonomiko-shtetërore; përsa i përket paqes botërore si pasojë e rënies së komunizmit, realiteti na serviri në fakt luftëra të reja mes kombeve, feve dhe racave, vargun e mundimshëm të proceseve të spastrimit etnik si dhe, në vazhdim të tyre, «luftërat humanitare», bashkë me format e reja të një policie botërore që mëtonte ta gjente justifikimin e vet te mbrojtja e të drejtave të viktimave. Dhe në vetë vendet që e quanin veten demokraci nisën të shfaqen me forcë dy dukuri fort të lidhura, me gjithë pamjen e tyre kontradiktore: nga njëra anë, konsensusi nënkuptonte në një masë të madhe indiferencën e qytetarëve ndaj tërë atyre procedurave demokratike që i shiteshin si model i detyrueshëm pjesës tjetër të botës. Pati kësisoj sociologë që nuk ngurruan ta përshkruanin si «fund të politikës» atë që filozofët e konsensusit e kremtonin pikërisht si «rikthim të politikes». Mirëpo, nga ana tjetër, paqja politiko-shoqërore aq e lëvduar tronditej qëndrueshëm nga një dukuri e çuditshme: nga acarimi i atyre pasioneve urryese që kujtoheshin të varrosura me kohë, dhe që kudo, por veçanërisht në Francë, kishin si tregues ngritjen e së djathtës ekstreme dhe raciste në rangun e një force politike madhore.
Sigurisht, për opinionin sundues, rizgjime të tilla të urrejtjeve raciale dhe sociale që shprishnin sipërfaqen e lëmuar të konsensusit, nuk mund të ishin veçse dukuri reziduale. Për të, ato shfaqeshin si shprehje e atyre pjesëve të popullsisë që kishin mbetur ende peng i disa formave shoqerore dhe vlerave të kapërcyera. Si të tilla pra, ato tregonin pamjaftueshmërinë e konsensusit dhe duheshin lexuar si shtysë për ta përcjelle më gjerë atë. Pikërisht ky ishte konteksti që më shtyu të mendoj se duhej hedhur në fakt hipoteza e anasjellë, duke deklaruar se dukuri të tilla nuk ishin të përkundërta me logjikën konsensuale, porse ishin madje produkt i saj. Hipoteza ime ishte se rikthimi i këtyre konflikteve etnike dhe vlerave identitare që kujtoheshin si të kapërcyera, ishte në fakt mirëfilli një pasojë e mohimit konsensual të përçarjeve politike dhe shoqërore. Konsensusi mëtonte t’u jepte fund përçarjeve arkaike duke i objektivizuar termat e konfliktit ne elemente problemesh, trajtimi i të cilëve i takonte shqyrtimit të ekspertëve dhe marrëveshjeve mes grupesh të përgjegjshëm. Këtë ai e quante demokraci. Mirëpo, një objektivizim i tillë rezultonte pikërisht e kundërta demokracisë, pasi që pretendonte të eliminonte vetë subjektin e saj, popullin politik, duke e zhveshur atë nga përmasa polemike dhe reduktuar në një bashkësi grupimesh shoqërore. Vetëm se një asgjësim i tillë nuk bëhej pa mbetje: subjekti popull, i përjashtuar si konsistencë demokratike, rikthehej dhunshëm në formën e grupimit etnik, ndërkohë që punëtori imigrant, dikur, për sa punëtor, aktor i vetvetishëm i luftës së klasave, e gjente veten të mbërthyer në figurën e zhveshur të thjeshtë të imigrantit, të individit të shenjuar si i huaj ndaj racës dhe vlerave kombëtare. Nisur nga kjo hipotezë m’u desh të rishqyrtoj logjikën konsensuale në tërësinë e presupozimeve të veta. Ajo që paraqitej nga konsensusi si rikthim i politikës dhe triumf i demokracisë duhej identifikuar në fakt si krejt e kundërta: zhdukja e politikës si formë polemike e të vepruarit njerëzor. Ajo që paraqitej si marshim i pandalur i progresit prodhonte rizgjimin brutal të pasioneve më arkaike. M’u desh te shqyrtoja dhe kuptoja këtë lidhje të thellë mes paqtimit konsensual të politikës në shtetet tona racionale me opinione publike të lodhura, dhe shpërbërjes brutale të saj, teksa rikthehen format me irracionale të afirmimit të popullit si komunitet i përcaktuar nga lidhjet e truallit, gjakut dhe fesë. Kjo i jep librit edhe karakterin e tij të veçantë ndërkohë që normalisht, vëmendja ndaj dukurive të zakonshme të sferës publike, objekt i lënë politologëve, ndahet nga refleksioni mbi parimet dhe statusin e komunitetit politik, mision i rezervuar për filozofike.
Mosmarrëveshja ngulmon të qëmtojë e nxjerrë në pah nyjen e përbashkët mes trazimeve të komuniteteve tona politike sot dhe aporive të teksteve themeltare të mendimit politik të lashtësisë. Raporti tradicional mes teorisë dhe praktikës kundërshtohet këtu në akt, duke i sjellë së bashku tekstin politik dhe rutinën qeveritare drejt së njëjtës pikë: aty ku politika gjendet në buzë të asgjësimit të saj. Ndërkohë që, në procedurën klasike, reflektimi mbi «themelet» e politikës njësohet zakonisht me shqyrtimin e kushteve abstrakte të përbashkimit të njerëzve në komunitete, këtu, një shqyrtim i tillë bëhet nisur nga kufijtë e politikës: kufij këta që shfaqen empirikisht sa herë që politika shndërrohet në menaxhim të kulluar popullatash ose ia le vendin tërbimeve të acaruara identitare; kufij që shprehen teorikisht sa herë që filozofia përballet me veçantitë e njëjësishme të komunitetit politik. I tillë është roli që luan përdorimi i teksteve të lashtësisë në libër. Leximi i tyre nuk synon aspak zbritjen nga trazirat e së tashmes drejt themeleve të sigurta të rendit politik. Përkundrazi madje, ndryshe nga mendimtarët e «rikthimit të politikës», të cilët mendimin politik të «Lashtësisë» mëtonin ta vinin në shërbim të konsensusit, u orvata të tregoj sesi i tërë ky mendim është fund e krye i përshkuar nga paradokset e politikës dhe dëshmi e gjallë e këtyre paradokseve. Dhe kjo, qysh në origjinë, qysh në takimin e Platonit me demokracinë, që për të është një regjim i kundërnatyrshëm, në të cilin të gjitha marrëdhëniet normale të autoritetit gjenden të pezulluara. U përpoqa të tregoj se ajo çka shpaloset te kjo polemikë është veçantia thelbësore e demokracisë, përkatësisht e qeverisjes së demos-it të përbërë nga bashkimi i atyre njerëzve të thjeshtë e pa cilësi, që s’kanë tagër tjetër për të qeverisur perveç pikërisht vetë mungesës së çdo tagri. I njejti tension mund të hetohet te përkufizimi aristotelian i kafshës politike njerëzore si kafshë e aftë të shpalosë përmes fjalës (logos) atë çka është e dobishme dhe e dëmshme, ndërkohë që kafshët e tjera vetëm sa shprehin, përmes zërit (phone), kënaqësi dhe dhimbje. U orvata të tregoj se si reduktimi që ben Aristoteli, duke kaluar pandërmjetësisht nga pjesëtimi (partage) i të dobishmes tek ai i drejtësisë, fsheh një hendek ku themeli paradoksal i politikës mund të lexohet disi ndryshe: jo si kërkimi i së mirës së përbashkët mbi bazën e zotërimit të një cilësie të bashkëndarë (partagée), por përkundrazi, si dëm e padrejtësi (tort) që u bëhet njerëzve të thjeshtë duke ua mohuar atë cilësi. Politika, thotë Aristoteli, është konflikti i të pasurve dhe të varfërve. Por, ajo që nxjerr në dukje analiza që ai i bën kafshës politike, është se konflikti në fjalë nuk është thjesht një çështje pabarazie në zotërimin e të mirave materiale, por ka të bëjë me pabarazinë lidhur me njohjen e vetë aftësisë për të folur dhe shprehur të drejtën dhe të padrejtën. «Të varfrit» nuk janë thjesht njerëzit e privuar nga mjetet financiare, por-dhe para së gjithash- tërë ata që u mohohet aftësia për t’u marrë me çështjet e përbashkëta; të gjithë ata, fjala e të cilëve llogaritet thjesht si zë që vetëm shpreh kënaqësi apo dhimbje. Nga ky aspekt, përkufizimi që Aristoteli jep për qytetarin si pjesëtar në faktin e qeverisjes dhe të të qenit i qeverisur tingëllon si shprehje e një paradoksi dhe konflikti njëherësh: përtej imazhit të një përbashkimi paqësor individësh të sjellshëm, që këmbejnë të bindur, sipas vaktit pozitat e sunduesit dhe të sunduarit, ngrihet aksioni i të gjithë atyre të pallogariturve në universin e fjalës, i te përjashtuarve nga sfera e vendimit mbi të përbashkëtën, dhe që, përmes aksionit pikërisht, imponojnë numërimin e tyre. Ai skandal, tek i cili Platoni shihte tiparin skandaloz të qeverisjes demokratike, si përmbysje e të gjitha raporteve normale të autoritetit për sa qeverisje e njerëzve «të thjeshtë e pa cilësi», ky skandal pra, është në fakt tipar i mëvetësishëm i politikës si përçarje e autoritetit që në parimin e vet. Qeverisja e komuniteteve njerëzore vetëlegjitimohet pareshtur si menaxhim i çështjeve të përbashkëta nga ata të cilët origjina, pasuria apo dituria i ka bërë të aftë për një menaxhim të tillë. Mirëpo, përtej këtij ushtrimi kompetencash, ekziston ai paradoks edhe më fillestar, i cili bën që të ketë politikë: paradoksi i qeverisjes së demos-it, paradoksi i pushtetit të atyre që s’kanë tjetër titull për të qeverisur përveç mungesës së titujve.
Pikërisht këtë paradoks u përpoqa të rinxjerr në dukje nën sipërfaqen e lëmuar të teksteve «klasike», për të nxjerrë më pas prej tij dy pasoja që vlejnë për kohën tonë konsensuale dhe për trazimet që e shqetësojnë pareshtur. E para është se politika ekziston pikërisht sajë përçarjes dhe kushtimisht prej saj. Politika ekziston vetëm për sa ka subjekte manifestuese; subjekte që, në mënyrë autonome, vijojnë të shpalosin këtë fuqi politike të popullit, të cilën rendi qeverisës e konfiskon pareshtur në shërbim të tij. Ta njësosh demokracinë me konsensusin, do të thotë ta tkurrësh atë në suazat e menaxhimit shtetëror të popullatave, dhe të nxisësh, për pasojë, rishfaqjen e një populli të përkufizuar jo më si fuqi demokratike e anonimeve, por si konsistencë etnike e pjesëtarëve të të njejtit gjak, apo besimtarëve të të njëtit zot. Pasoja e dytë është se lufta sociale, jo vetëm që nuk është shprehje e thjeshtë e nevojave ekonomike, nga jashtë apo përkundër politikës në pastërtinë e vet të pandehur, por është ndoshta vetë zemra e saj, në kuptimin që ajo që riluhet përherë në të është vetë ndarja e publikes dhe privates; në kuptimin që ajo që shpaloset pareshtur në të është lufta për vetë ri(shpër)ndarjen e aftësisë për t’u marrë me çështjet e përbashkëta.
Libri që keni në duar mëton të tregojë se si vullneti për ta zhdukur përçarjen dhe luftën sociale në emër të menaxhimit të arsyeshëm të interesave është njëkohësisht shkatërrim i vetë lidhjes politike si të tillë dhe se rizgjimi i pasioneve identitare dhe dhunës etnike është pasojë e drejtpërdrejtë e këtij shkatërrimi. Ai u shkrua në kohën kur rikthimi i shumëshpallur i politikës po niste të shfaqte natyren e tij të vërtetë: tkurrjen e politikës në menaxhim shtetëror dhe reduktimin e këtij të fundit në organizmin global të jetës në pajtim me ekzigjencat e kapitalizmit nderkombëtar. Konsensusi po formësohej atëherë si nënshtrim ndaj kërkesave pa apel të këtij rendi planetar, i cili kërkonte zhdukjen dhe asgjësimin e të gjithë «arkaizmave socialë», domethënë pamundësimin e të gjitha atyre formave, sajë të cilave puna dhe jeta mund të inkuadroheshin për t’u mbrojtur kundrejt ligjit fraza të përfitimit: kode të punës, forma të mbrojtjes dhe solidaritetit shoqëror, shërbime publike, etj. Sot, të gjithë jemi dëshmitarë të pasojave të pallogaritshme të këtij programi botëror për shkatërrimin e njëkohshëm të indit shoqeror dhe formave të jetës publike, ofensivë e ndërmarrë nga fuqitë shtetërore dhe fuqitë financiare së bashku. Por jemi po ashtu dëshmitarë të gjithë atyre lëvizjeve (Të indinjuarit, Occupy Wall Street, etj.), që pushtuan rrugët dhe sheshet për të denoncuar efektet e këtij sistemi të përvetësimit privat të pasurisë publike dhe të konfiskimit shtetëror të pushtetit të të gjithëve, sistem i dyfishtë përvetësimi që i zhvesh burrat dhe gratë sa nga mjetet ekonomike të ekzistencës aq dhe nga e drejta politike e të folurit dhe të qënit i dëgjuar. Lëvizje të tilla nxjerrin në shesh hendekun që ndan kërkesat minimale për demokraci nga sistemet shtetërore që mbajnë të njejtin emër. Ato na rikujtojnë se politikë ka vetëm aty ku ekzistojnë apo shpiken forma të mbledhjes kolektive dhe forma të shprehjes së pushtetit të të gjithëve, të cilat janë, dhe duhet të jenë, kryekëput të mëvetësishme në raport me logjikat e përthithjes shtetërore të popullit. Kjo kërkesë imponon sot urgjencën e saj si në Shqipëri ashtu dhe në Francë, si në Shtetet e Bashkuara ashtu dhe në Tunizi, sa në Greqi apo Spanjë, aq dhe në Egjipt apo Izrael. Në mënyrën e vet, ky libër ishte një përpjekje, ndër të tjera, për të formuluar të njëjtën ekzigjencë.
Paris, dhjetor 2011
Përktheu nga frengjishtja parathënien : Orgest Azizi
Shqipëroi: Elvis Hoxha
Shtëpia botuese: Zenit Editions (2012)